O κ. Γρηγόρης Βασλαματζής, αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας, περιγράφει πως εξελίσσεται και πόσο διαρκεί η επώδυνη ψυχική διαδικασία του πένθους λόγω της απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου.

Πώς ορίζεται το πένθος;

Το πένθος είναι μια φυσιολογική ψυχική διαδικασία μέσω της οποίας ο ψυχισμός του ατόμου αντιδρά στην απώλεια, όπως στην περίπτωση του θανάτου αγαπημένου προσώπου. Όταν το άτομο βρεθεί αντιμέτωπο με το οδυνηρό γεγονός, αφενός εκφράζει τον ψυχικό πόνο που του προκαλεί η απώλεια, αφετέρου βρίσκει μηχανισμούς προσαρμογής στην πραγματικότητα.

Τι συνέπειες έχει η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου;

Πρόκειται για μια απώλεια που πυροδοτεί τη διαδικασία του πένθους στο μέγιστο βαθμό. Το άτομο που πενθεί βρίσκεται σε μια κατάσταση «φυσιολογικής κατάθλιψης» η οποία θα περάσει, σε γενικές γραμμές, μέσα από τρεις φάσεις. Στην πρώτη φάση, την αμέσως μετά την απώλεια, είναι έντονη η επιθυμία του ατόμου  να επανακτήσει  το αγαπημένο πρόσωπο πού έχασε. Συναισθήματα όπως έντονη αμηχανία, οργή και επικρίσεις προς άλλους ή τον εαυτό του το κατακλύζουν. Το εγώ του βρίσκεται υπό την επήρεια του «σοκ» πού έχει υποστεί, το οποίο μάλιστα είναι πολύ έντονο όταν το συμβάν της απώλειας είναι απρόσμενο (π.χ δυστύχημα).

Στη δεύτερη φάση εκδηλώνονται τα βασικά καταθλιπτικά συναισθήματα, όπως η  έντονη θλίψη, η απογοήτευση ή η απελπισία, ενώ κυριαρχεί η αίσθηση του ατόμου ότι δυσκολεύεται να διατηρήσει την ίδια την συγκρότησή του. Στην τρίτη φάση γίνεται η επεξεργασία των καταθλιπτικών βιωμάτων, με την έννοια ότι αυτά είναι καλύτερα ανεκτά. Στη φάση αυτή αρχίζει και η επανατοποθέτηση των συναισθημάτων σε νέα ενδιαφέροντα και σε νέα πρόσωπα.

Τι διαφέρει το πένθος  από τη μελαγχολία;

Ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος (από το 1917) πού είχε διαχωρίσει το φυσιολογικό πένθος από το παθολογικό πένθος, που είναι η μελαγχολία. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε ένα διαφορετικό νόημα. Η απώλεια βιώνεται ως εσωτερική απώλεια, οπότε το εγώ συρρικνώνεται και φτωχαίνει. Το άτομο αδυνατεί να ξεπεράσει το πένθος του. Η πρότασή του αυτή έχει αξία και σήμερα, καθώς εκατοντάδες έρευνες έχουν προσφέρει σαφείς ενδείξεις πού την υποστηρίζουν.  Το άτομο πού έχει χάσει ένα δικό του  βρίσκεται σε πένθος, χρειάζεται την διαθεσιμότητα και στήριξη του περιβάλλοντος και τη βοήθεια του ειδικού.

Έχει συμπτώματα το πένθος;

Στο επίπεδο των «συμπτωμάτων» , τα πιο συχνά είναι το  κλάμα, τα αισθήματα λύπης, η διαταραχή του ύπνου, η κούραση, η αίσθηση κακής μνήμης και η μείωση της όρεξης.  Βέβαια, κάποιο ποσοστό ανθρώπων σε πένθος παρουσιάζει σαφέστερα συμπτώματα καταθλιπτικού τύπου, όπως   έντονη απώλεια της όρεξης και απώλεια βάρους, δυσκολία στη συγκέντρωση , αισθήματα ενοχής ή ακόμα και ευχές θανάτου. Στην περίπτωση που η κατάσταση πένθους συνυπάρχουν τα πιο σοβαρά συμπτώματα ή επιμηκύνεται, πρέπει να υπάρξει ψυχιατρική και/ή ψυχοθεραπευτική εκτίμηση.

Μια ειδική περίπτωση είναι τα άτομα πού έχουν, πριν συμβεί η απώλεια, μια «καταθλιπτική προδιάθεση». Αυτοί κινδυνεύουν περισσότερο να βιώσουν παθολογικό πένθος, δηλαδή να εμφανίσουν μελαγχολία.

Πότε το πένθος γίνεται ψυχική διαταραχή;

Η φυσιολογική ψυχική διαδικασία επεξεργασίας του γεγονότος της απώλειας εκφράζεται με θλίψη, οδύνη και θρήνο. Η περιγραφή αυτή αφορά στο φυσιολογικό πένθος το οποίο πρέπει να το θεωρήσουμε σαν μια «παροδική διαταραχή». Όλα αυτά παρέρχονται  σε σημαντικό βαθμό με την πάροδο του χρόνου. Οι πρώτοι 12 μήνες  είναι ένα όριο. Συνήθως η ύφεση των συμπτωμάτων γίνεται πιο νωρίς και χωρίς καμιά θεραπεία.

Ωριμάζει το άτομο το πένθος;

Το παράδοξο είναι ότι η λειτουργία του πένθους κάνει το άτομο να περάσει μεν  μέσα από (ψυχολογικές) συμπληγάδες, αλλά αυτός είναι ο δρόμος πού οδηγεί στο φυσιολογικό ξεπέρασμα του πένθους. Το άτομο θα βγει πιο ώριμο και ψυχικά λειτουργικό.

Από την άλλη τα  παρηγορητικά λόγια όπως, «είναι φυσικό να νοιώθεις έτσι» ή «τα χουμε περάσει όλοι», δεν ανακουφίζουν ιδιαίτερα γιατί το άτομο υποφέρει και συχνά δεν μπορεί να δει την κατάσταση του σαν φυσιολογική.

Πρέπει τελικά να πενθεί κάποιος ή όχι;

Στο σύγχρονο κόσμο υπάρχει και ένας τρόπος σκέψης στον οποίο επικρατεί η πεποίθηση ότι το να πενθείς –  και μάλιστα αυτό να φαίνεται –  δεν είναι σωστό. Ο πενθών πρέπει να ελέγχει τα συναισθήματα του και «να δείχνει ψύχραιμος», δηλαδή να καταπιέζει τον ψυχικό του κόσμο. Αυτή όμως η προσπάθεια εμποδίζει τη διαδικασία του πένθους και γι’ αυτό μακροπρόθεσμα αποτελεί παράγοντα ψυχικής ευαλωτότητας.