Παιδικοί φόβοι: είναι κάτι φυσιολογικό;
Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα, το οποίο ο άνθρωπος βιώνει από τους πρώτους μήνες της ζωής του, έως τα γηρατειά. Στην πραγματικότητα ο φόβος λειτουργεί ως ένας μηχανισμός αυτό-προστασίας, ο οποίος υπάρχει ήδη από τον πρωτόγονο άνθρωπο. Πρόκειται για μία καθολική αντίδραση προσαρμογής, απαραίτητη για την επιβίωση και την προστασία, καθώς μας ευαισθητοποιεί σε επερχόμενο κίνδυνο και μας προετοιμάζει να τον αντιμετωπίσουμε.
Γράφει η Αναστασία Σοφιανοπούλου, κλινική ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια,
Μέλος της επιστημονικής ομάδας της είναι καθηγήτριας Κλινικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, κυρίας Αναστασίας Καλαντζή – Αζίζι.
Τι ακριβώς συμβαίνει όταν φοβόμαστε;
Ο φόβος ενεργοποιείται ως συναίσθημα, όταν ο άνθρωπος βρίσκεται μπροστά σε έναν κίνδυνο, είτε τωρινό, πραγματικό, είτε αναμενόμενο, επικείμενο. Οι αντιδράσεις είναι τόσο συναισθηματικές (συναίσθημα του φόβου και άγχους) όσο και νευροφυσιολογικές, και θέτουν τον οργανισμό σε κατάσταση συναγερμού. Οι συνήθεις σωματικές αντιδράσεις που συνοδεύουν το φόβο είναι ένταση, ανησυχία, νευρικότητα, εσωτερική αναστάτωση, σφίξιμο στο στομάχι, και «λυμένα» άκρα. Οι αντιδράσεις αυτές οφείλονται στην ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος (ΑΝΣ), όταν το άτομο έρθει σε επαφή με ένα ερέθισμα το οποίο αντιλαμβάνεται ως απειλητικό.
Μόλις το ΑΝΣ ενεργοποιηθεί, εκκρίνεται αδρεναλίνη, και έτσι νιώθουμε στο σώμα μας ταχυπαλμία, εφίδρωση, μυϊκή ένταση, ρίγη, τρεμούλα, ξηρότητα στόματος και ενοχλήσεις στο στομάχι. Η αδρεναλίνη μας προετοιμάζει ώστε να είμαστε έτοιμοι, είτε να διαφύγουμε από την απειλητική κατάσταση, είτε να την αντιμετωπίσουμε.
Πότε ενεργοποιείται ο φόβος;
Από όλα όσο αναφέρθηκαν μέχρι στιγμής, φαίνεται ότι ο φόβος είναι ωφέλιμος, καθώς θέτει τον άνθρωπο σε ετοιμότητα να προστατεύσει τον εαυτό του από έναν επικείμενο κίνδυνο. Ο κίνδυνος αυτός μπορεί να αφορά τόσο τη σωματική ασφάλεια και ακεραιότητα (π.χ. σεισμός, απειλή από επικίνδυνα ζώα) όσο και την ψυχολογική ασφάλεια και την εικόνα του εαυτού (π.χ. αναμονή αποτελεσμάτων εξετάσεων, φόβος για την κριτική από τους άλλους).
Τι συμβαίνει στα παιδιά;
Ο μηχανισμός του φόβου λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και στα παιδιά. Ειδικά όμως για τα παιδιά, η εμφάνιση των φόβων αποτελεί ένδειξη ότι οι γνωστικές λειτουργίες του παιδιού έχουν αρχίσει να ωριμάζουν. Για να αρχίσει το παιδί να εκδηλώνει το φόβο, σημαίνει ότι έχει καταφέρει προηγουμένως να ξεχωρίσει μεταξύ τους συγκεκριμένα αντικείμενα και πρόσωπα (π.χ. ήδη από το πρώτο έτος διακρίνει το πρόσωπο της μητέρας από τα ξένα πρόσωπα, απέναντι στα οποία αντιδρά με φόβο και κλάμα!). Επομένως, η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού, η ανάπτυξη της ταυτότητας (που το κάνει να διαφοροποιεί τον εαυτό του από το περιβάλλον γύρω του) και η φαντασία, ευνοούν την εμφάνιση των φόβων.
Ειδικά στις ηλικίες μεταξύ 1,5 και 6 ετών, οι κινητικές και γνωστικές δεξιότητες των παιδιών βελτιώνονται και αυξάνεται σταδιακά η επαφή τους με το περιβάλλον. Ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, τα παιδιά όσο μεγαλώνουν διέρχονται από διαφορετικές φάσεις στον τρόπο που αντιλαμβάνονται το φόβο και τα αντικείμενα ή καταστάσεις που τον ενεργοποιούν.
Οι φόβοι μπορεί να είναι από ήπιοι μέχρι μεγάλης έντασης. Στους γονείς και τους υπόλοιπους ενήλικες μπορεί να είναι κατανοητοί ή αδικαιολόγητοι. Επίσης, μεταξύ των παιδιών συναντούμε διαφορετικές αντιδράσεις και διαφορετική ένταση στο αίσθημα του φόβου απέναντι στα διάφορα ερεθίσματα, κάθε παιδί δηλαδή βιώνει και εκφράζει το φόβο διαφορετικά. Αυτό που χρειάζεται να έχουμε υπόψη μας είναι ότι οι παιδικοί φόβοι είναι ένα φαινόμενο βιολογικά και ψυχολογικά φυσιολογικό. Ένα μεγάλο αριθμό φόβων το παιδί τους ξεπερνά μέσα από φυσιολογικές διαδικασίες.
Ποιοι θεωρούνται «φυσιολογικοί» φόβοι;
Ειδικά στις ηλικίες 1,5 έως 6 ετών διαφοροποιούνται σημαντικά τα αντικείμενα ή οι καταστάσεις που φοβάται το παιδί.
Έως τους 18 ή 24 μήνες τα βρέφη αντιδρούν έντονα στους δυνατούς θορύβους ή στις απότομες μεταβολές στη θέση τους στο χώρο, καθώς φοβούνται ότι θα πέσουν.
Από τους 6 μήνες, με αποκορύφωμα τους 24 μήνες, και με σταδιακή μείωση έως τα 3 και 4 έτη εμφανίζεται το άγχος αποχωρισμού από το μητρικό πρόσωπο, όπως και ο φόβος προς τα ξένα πρόσωπα.
Η χρήση της φαντασίας και της μνήμης και η καλύτερη κατανόηση της γλώσσας οδηγεί σε φόβους προς συγκεκριμένα αντικείμενα (λύκοι, λιοντάρια, μάγισσες, κλέφτες, τέρατα, φαντάσματα). Έτσι λοιπόν οι πιο συνήθεις φόβοι στην προσχολική ηλικία είναι οι εξής:
- Φόβος για το σκοτάδι: 2-5 ετών
- Φόβος για τέρατα και φανταστικά πλάσματα: 3-4 ετών
- Φόβος αποτυχίας και γελοιοποίησης: με την έναρξη της προσχολικής ηλικίας.
Όσο το παιδί μεγαλώνει ο φόβος μετακινείται από τα πιο συγκεκριμένα αντικείμενα (π.χ. ζώα) σε καταστάσεις των οποίων τις σημαντικές –και απειλητικές– αρνητικές συνέπειες το παιδί μπορεί να αντιληφθεί (π.χ. σεισμός).
Ωστόσο, σταδιακά τα παιδιά αρχίζουν να μαθαίνουν από τις εμπειρίες ότι πολλά πράγματα που φαίνονταν απειλητικά, στην πραγματικότητα είναι άκακα.
Πότε χρειάζεται να ανησυχήσω;
Καλό είναι να ανησυχούμε και να ζητάμε τη συμβουλή κάποιου ειδικού, όταν:
- οι φόβοι είναι ασυνήθιστοι για την ηλικία του παιδιού,
- οι φόβοι παρεμποδίζουν την ανάπτυξη του παιδιού,
- οι αντιδράσεις του παιδιού είναι ιδιαίτερα έντονες,
- το παιδί είναι ιδιαίτερα ανήσυχο και η καθημερινότητά του επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό.
Σε επόμενη ανάρτηση θα συζητηθεί ο τρόπος που τα παιδιά αναπτύσσουν τους φόβους και τι μπορούμε εμείς ως γονείς να κάνουμε για να τα βοηθήσουμε να τους ξεπεράσουν πιο εύκολα, πιο γρήγορα και πιο «ανώδυνα».
Βιβλιογραφία:
- Brazelton, B.T. (1998). Τα αναπτυξιακά προβλήματα του βρέφους και του νηπίου: η ιατρο-ψυχολογική αντιμετώπισή τους (5η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Δημητρίου – Χατζηνεοφύτου Λ. (1997). Τα 6 πρώτα χρόνια της ζωής. Αθήνα: Singular Publications.
- Herbert, M. (1998). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας, Τόμος Α’ (10η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
