Oμάδες αυτοβοήθειας για την ψυχική υγεία

05/03/2015
Ομάδα Σύνταξης
Κατάθλιψη

ΟΜΑΔΕΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ
της Αγγελικής Μενεδιάτου
Ψυχολόγος, Μ.Α. Κλινικής Ψυχολογίας
Πρόεδρος ΔΣ και Επιστημονική Υπεύθυνη της 
Ελληνικής Εταιρείας Διαταραχών Διάθεσης “ΜΑΖΙ”
“Να είσαι αρκετά δυνατός για να σταθείς μόνος σου, αρκετά έξυπνος για να ξέρεις πότε χρειάζεσαι βοήθεια και αρκετά γενναίος για να την ζητήσεις”
Τι είναι η ομάδα αυτοβοήθειας;
Ως ομάδα αυτοβοήθειας (self-help group) ορίζεται κάθε ομάδα ανθρώπων που συναντιέται για την αντιμετώπιση ενός κοινού προβλήματος. Τα μέλη της ομάδας αυτοβοήθειας παρέχουν ο ένας στον άλλο βοήθεια για αυτό το συγκεκριμένο κοινό πρόβλημα ή κατάσταση ζωής (η οποία είναι συνήθως τέτοια που προκαλεί δυσκολίες ή/και δυσλειτουργία).
Με πολύ απλά λόγια, η αυτοβοήθεια σημαίνει η βοήθεια προς τον εαυτό μου. Στις ομάδες αυτοβοήθειας, ο ένας βοηθάει τον άλλο να βοηθήσει τον εαυτό του.
Ενώ στη βιβλιογραφία, ο όρος χρησιμοποιείται με ασυνεπές τρόπο και περιλαμβάνει τόσο τις αυτοσυντονιζόμενες όσο και τις ομάδες που συντονίζονται από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, εμείς ενστερνιζόμαστε τις ενστάσεις του PeterLehmann: “Ομάδες αυτοβοήθειας που ιδρύονται από επαγγελματίες για τους ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία είναι μια αντίφαση από μόνη της. Αυτοβοήθεια μπορεί να οργανωθεί μόνο από άμεσα ενδιαφερόμενους, οτιδήποτε άλλο είναι ετεροβοήθεια.”<a class="sdfootnoteanc" name="sdfootnote1anc" href="#sdfootnote1sym"></a>1 Συνεπώς, σε αυτό το άρθρο, ως ομάδα αυτοβοήθειας νοείται μόνο η ομάδα που συντονίζεται από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους, δηλαδή ο συντονιστής είναι κι ο ίδιος μέλος της ομάδας και αντιμετωπίζει το κοινό πρόβλημα.
 
Τι γίνεται σε μια ομάδα αυτοβοήθειας;
 
Στις συναντήσεις των ομάδων αυτoβοήθειας, οι συμμετέχοντες μοιράζονται τις εμπειρίες τους, τα προσωπικά τους συναισθήματα, την ενημέρωση που έχει ο καθένας και τις στρατηγικές που έχουν αναπτύξει προκειμένου να αντιμετωπίζουν το κοινό πρόβλημα (ψυχικής υγείας) και να ζουν μια ικανοποιητική ζωή. Πρόκειται δηλαδή για αλληλο-υποστήριξη μέσω της ανταλλαγής προσωπικών εμπειριών, γνώσης, προβληματισμών, ανησυχιών, στρατηγικών.
 Σε καμία περίπτωση, οι ομάδες αυτές δεν επιτελούν θεραπευτικό κλινικό ρόλο και άρα δεν υποκαθιστούν ή αντικαθιστούν την θεραπεία των συμμετεχόντων (φαρμακευτική, ψυχιατρική, ψυχοθεραπευτική).
 
Τι ΔΕΝ είναι η ομάδα αυτοβοήθειας;
 
Δεν είναι θεραπεία.
Δεν είναι μέρος για διάγνωση ή αντικατάστατο οποιαδήποτε θεραπείας.
Δεν είναι διάλεξη ειδικών (παρόλο που μπορούν να «φιλοξενούν» και ειδικούς σε συγκεκριμένες συναντήσεις με στόχο την ενημέρωση)
Δεν είναι μέρος αυτό-λύπησης. Είναι συνάντηση αισιοδοξίας με εστίαση στην αλληλοβοήθεια, την ελπίδα και την ενθάρρυνση. 
 
Ποια είναι η πιο βασική αρχή λειτουργίας των ομάδων αυτοβοήθειας;
Η εστίαση στην αυτοβοήθεια σύμφωνα με τις εξής παραδοχές: 
<ul>
<li>
Κάθε άτομο έχει την ικανότητα να χρησιμοποιεί τους διαθέσιμους σε αυτό πόρους ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες του. Κάποιοι άνθρωποι μπορεί να χρησιμοποιούν αυτή την ικανότητα περισσότερο επιτυχημένα, όμως η ικανότητα είναι παρούσα (υπάρχει) σε όλους.
</li>
<li>
Όλοι μαζί γνωρίζουμε περισσότερα απ’ ό,τι ο καθένας ξεχωριστά. Ο καθένας έχει την αξία του και κάτι να προσθέσει – να προσφέρει στην ομάδα.
</li>
<li>
Κάθε άτομο αποτελεί για τον εαυτό του τον υπέρτατο ειδικό σχετικά με τις ανάγκες του και το τι «δουλεύει» για την περίπτωση του (σύμφωνα και με τις οδηγίες του γιατρού ή του θεραπευτή του).
</li>
</ul>
 
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται κοινά για τις περισσότερες ομάδες αυτοβοήθειας;
 
<ul>
<li>
Η αμοιβαιότητα: Όλα τα μέλη αντιμετωπίζουν ένα κοινό πρόβλημα
</li>
<li>
Η καθολικότητα: Η ανάγκη να ξέρει κανείς πως αυτό που περνάει είναι κοινό,με την έννοια ότι συμβαίνει και σε άλλους και όχι μόνο στον ίδιο. Ιδιαίτερα, στο χώρο της ψυχικής υγείας αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς το στίγμα εμποδίζει συνήθως τους ανθρώπους να μιλήσουν ανοιχτά γι αυτό που αντιμετωπίζουν και να το κρατούν μυστικό.
</li>
<li>
Η ανταποδοτικότητα: Ο θεμέλιος λίθος των ομάδων αυτοβοήθειας είναι η αρχή: “Παίρνω και δίνω βοήθεια την ίδια στιγμή”. Αυτή η αμοιβαία φροντίδα συμβάλλει στην βελτίωση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης των μελών. Σύμφωνα με την αρχή της παροχής βοήθειας, ίσως το άτομο που δίνει βοήθεια επωφελείται περισσότερο από την συνδιαλλαγή, δηλαδή βοηθιέται περισσότερο από αυτόν που βοηθάει. Τα οφέλη γι αυτόν που παρέχει βοήθεια είναι: νιώθει λιγότερο εξαρτημένος αφού αναλαμβάνει ένα πιο ενεργητικό ρόλο, νιώθει περισσότερο ικανός και χρήσιμος, αυξάνεται η αίσθηση αυτοελέγχου και αυτοαποτελεσματικότητας, νιώθει περισσότερη ικανοποίηση.
</li>
<li>
Η μοιρασμένη υπευθυνότητα: Πρόκειται για προέκταση της ανταποδοτικότητας, καθώς εφόσον τα οφέλη είναι κοινά και αλληλοεξαρτώμενα, τα μέλη μοιράζονται εξίσου την ευθύνη για τη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της ομάδας.
</li>
</ul>
<ul>
<li>
Η προσβασιμότητα: Αποτελεί και ένα από τα πιο ελκυστικά χαρακτηριστικά των ομάδων αυτοβοήθειας. Ιδιαίτερα, η εξάπλωση των διαδικτυακών ομάδων έχουν καταστήσει εφικτή την πρόσβαση ακόμη και σε άτομα που μένουν σε απομακρυσμένες περιοχές.
</li>
<li>
Η ανωνυμία: Οι ομάδες τηρούν αυστηρούς κανόνες εμπιστευτικότητας.
</li>
<li>
Αμοιβαία βοήθεια/φροντίδα – κοινωνική στήριξη: Οι ομάδες αυτοβοήθειας παρέχουν την αίσθηση του ανήκειν. Η στήριξη που παρέχεται στα πλαίσια ομάδας μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα κοινωνικά απομονωμένα άτομα. Η ομάδα αποτελεί μέσο εγκαθίδρυσης νέων περισσότερο λειτουργικών σχέσεων και ένα κοινωνικό δίκτυο ασφάλειας, υποστήριξης και προστασίας που μειώνει την κοινωνική και συναισθηματική απομόνωση.
</li>
<li>
Η βιωματική γνώση: η γνώση προέρχεται από το ίδιο το βίωμα των μελών.
</li>
</ul>
 
Ποια είναι τα βασικά είδη βοήθειας που μπορεί να (αλληλο)παρέχονται στα πλαίσια μιας ομάδας αυτοβοήθειας;
 
<ul>
<li>
Συναισθηματική υποστήριξη: Η ομάδα αυτοβοήθειας λειτουργεί ως ένα ασφαλές περιβάλλον στο οποίο ενθαρρύνεται το μοίρασμα του προσωπικού βιώματος και η κατανόηση και μη κριτική αποδοχή των προσωπικών εμπειριών, σκέψεων και συναισθημάτων των μελών. Συχνός σκοπός της υποστήριξης είναι να αποδεχτεί – προσαρμοστεί το μέλος την κατάσταση που τον δυσκολεύει ή και να την αλλάξει. Σημαντική μπορεί να είναι η βοήθεια σε περίοδο κρίσης αλλά και σε βάθος χρόνου.
</li>
<li>
Παροχή πληροφόρησης: Τα μέλη συχνά μοιράζονται την πληροφόρηση που έχουν για την αντιμετώπιση του κοινού προβλήματος, όπως τεχνικές και πρακτικές αυτοφροντίδας, στρατηγικές και “μαθήματα” από την εμπειρία, διαθέσιμες επαγγελματικές πηγές βοήθειας, πρόσφατες επιστημονικές και ερευνητικές δημοσιεύσεις. Πολύ σημαντική φαίνεται να είναι η βιωματική γνώση (αλλιώς “συλλογική σοφία”) που μοιράζεται μέσα στην ομάδα.
</li>
<li>
Δημιουργία κοινωνικού δικτύου: Πολλά άτομα στερούνται το απαραίτητο υποστηρικτικό δίκτυο (είτε γιατί δεν έχουν κοντινούς ανθρώπους είτε γιατί το κοντινό τους περιβάλλον είναι δυσλειτουργικό) ή έχουν απομονωθεί λόγω του προβλήματος που αντιμετωπίζουν (πχ κατάθλιψη). Η συμμετοχή σε ομάδα αυτοβοήθειας προσφέρει την αίσθηση του ανήκειν και μια περισσότερο ενεργητική κοινωνική ζωή είτε με τη συμμετοχή στις τακτικές συναντήσεις είτε και με τη συμμετοχή σε ειδικά οργανωμένες εκδηλώσεις, όπως έξοδοι και συναθροίσεις. Πολλές ομάδες – ειδικά εκείνες που το “κοινό πρόβλημα” προκαλεί αξιοσημείωτο αίσθημα μοναξιάς – θεωρούν τις κοινωνικές δραστηριότητες μεταξύ των μελών αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας τους. Συχνά, δημιουργείται ένα κοινωνικό δίκτυο που λειτουργεί υποστηρικτικά και εκτός των συναντήσεων της ομάδας (πχ επισκέψεις σε μέλη που νοσηλεύονται)
</li>
<li>
Άμεσες υπηρεσίες: Κάποιες μορφές βοήθειας που χρειάζονται για την αντιμετώπιση μιας κατάστασης μπορεί να παρέχονται άμεσα. Για παράδειγμα, μπορεί να οργανωθεί έρανος για κάποιο μέλος με σοβαρή οικονομική δυσκολία. Επιπλέον, κάποιες ομάδες προχωρούν στην δημιουργία εξειδικευμένων προγραμμάτων (πχ επαγγελματικής συμβουλευτικής) με την συμμετοχή εθελοντών, τη συνεργασία τοπικών αρχών ή ακόμη και προσωπικού που προσλαμβάνουν. 
</li>
<li>
Δραστηριότητες συνηγορίας – εκπροσώπησης – άσκησης πίεσης: Πολλές ομάδες αυτοβοήθειας σχηματίζονται με αυτόν ακριβώς τον σκοπό, ενώ άλλες εντάσσουν και αυτές τις δραστηριότητες στην ευρύτερη λειτουργία τους. Ο λόγος είναι πως συχνά θεωρούν ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες ή η αντιμετώπιση της κατάστασης που αντιμετωπίζουν δεν είναι επαρκείς. Με αφετηρία αυτή τη δυσαρέσκεια μπορεί να στοχεύουν στη συνεργασία με τις αρμόδιες αρχές ή στην αντιπαράθεση μαζί τους. Παραδείγματα άσκησης πίεσης και συνηγορίας αφορούν στην αλλαγή της νομοθεσίας και του συστήματος παροχής υπηρεσιών υγείας και άλλων, στη διεκδίκηση οικονομικών βοηθημάτων-παροχών, στην καταπολέμηση του στίγματος στο ευρύ κοινό (πχ στην περίπτωση των ψυχικών ασθενειών). Ορισμένες ομάδες αναπτύσσουν επίσης ακτιβιστική δράση.
</li>
</ul>
 
Είναι αποτελεσματικές οι ομάδες αυτοβοήθειας;
 
Λόγω της φύσης των ομάδων αυτοβοήθειας, η έρευνα της αποτελεσματικότητας τους έχει δυσκολίες μεθοδολογίας και είναι σχετικά περιορισμένη. Παρόλ' αυτά, τα τελευταία χρόνια υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον. Η επισκόπηση της βιβλιογραφίας δείχνει τα παρακάτω οφέλη από τη συμμετοχή σε ομάδες αυτοβοήθειας για θέματα ψυχικής υγείας:
 
<ul>
<li>
μείωση των συμπτωμάτων (όπως αισθήματα ενοχών και ντροπής, άγχος, αρνητική διάθεση, αρνητικές σκέψεις, συνολική ψυχική δυσφορία) 
</li>
<li>
ανάπτυξη ελπίδας και αισιοδοξίας, αύξηση ικανοποίησης από τη ζωή
</li>
<li>
μείωση χρήσης υπηρεσιών ψυχικής υγείας και νοσηλειών
</li>
<li>
βελτίωση επιπέδου λειτουργικότητας στην καθημερινή ζωή
</li>
<li>
ανάπτυξη νέων κοινωνικών δικτύων και βελτίωση κοινωνικών και οικογενειακών σχέσεων. Συνεπακόλουθα, μείωση αισθήματος απομόνωσης / μοναξιάς
</li>
<li>
καλύτερη γνώση για το πρόβλημα, αποδοχή κατάστασης, μείωση άγχους για την ίδια την διαταραχή
</li>
<li>
αύξηση αίσθησης ασφάλειας, αυτοαποτελεσματικότητας και αυτοεκτίμησης
</li>
<li>
καταπολέμηση παθητικότητας, αυξημένη ανάληψη προσωπικής ευθύνης
</li>
<li>
μείωση υπαρξιακής αγωνίας
</li>
<li>
μείωση επηρεασμού από το στίγμα
</li>
<li>
αύξηση ικανότητας αυτοδιαχείρισης και αυτοφροντίδας
</li>
<li>
ενδυνάμωση
</li>
<li>
ψυχοκοινωνική αποκατάσταση (επανένταξη στην κοινωνία)
</li>
<li>
βελτίωση συμμόρφωσης με φαρμακευτική αγωγή
</li>
</ul>
 
Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως οι μελέτες αναδεικνύουν ένα καθοριστικό παράγοντα για την αποτελεσματικότητα της ομάδας αυτοβοήθειας: η συχνή και μακρόχρονη συμμετοχή. Με άλλα λόγια, όσο περισσότερο συχνά και για όσο περισσότερο καιρό συμμετέχει κανείς σε μια ομάδα αυτοβοήθεια, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να ωφεληθεί σημαντικά.
 
Με τα λόγια των ίδιων των συμμετεχόντων:
“Η ομάδα αυτοβοήθειας έχει δώσει νόημα στη ζωή μου, η οποία έχει ομαλοποιηθεί”.
“Χωρίς την ομάδα αυτοβοήθειας, θα θεωρούσα τη ζωή μου μια αποτυχία. Έχω βρει νόημα και σκοπό στη ζωή μου”.
“Νόμιζα ότι η αυτοβοήθεια είναι ένα σωρό δυστυχισμένων ανθρώπων που μοιράζονται τη μιζέρια τους και κάνουν ο ένας τον άλλο να νιώθει χειρότερα. Είναι ακριβώς το αντίθετο, μπορεί να νιώσεις μεγάλη ανάταση”.
“Τα μέλη της ομάδας αυτοβοήθειας άπλωσαν χέρι βοήθειας και με έκανα να συνειδητοποιήσω ότι δεν είμαι μόνος. Πιθανώς να μην ήμουν ζωντανός αν δεν είχα λάβει αυτή την υποστήριξη”.
“ Βρήκα την ομάδα αυτοβοήθειας στην πιο δύσκολη στιγμή της ζωής μου, ήμουν τελείως κάτω. Με τη βοήθεια της ομάδας, κέρδισα πίσω τη ζωή μου. Παλεύω με την ασθένεια μου τον περισσότερο καιρό, αλλά είμαι λειτουργικός και έχω πάλι όνειρα, ελπίδες και φιλοδοξίες”.
“Νομίζω πως ο λόγος που ένιωθα τόσο καταθλιπτικά ήταν ότι ένιωθα αποκλεισμένη από όλους, ακόμη και από την οικογένεια μου. Βρίσκοντας ανθρώπους που με δέχτηκαν γι αυτό που είμαι… η αξία αυτή είναι ανεκτίμητη”.
“Είναι πιο ανεξάρτητη και έχει φίλους. Η κοινωνική της ζωή έχει βελτιωθεί. Η ζωή για εκείνη έχει προχωρήσει πέρα από το σπίτι” (μητέρα για την κόρη της αφού εντάχθηκε σε ομάδα αυτοβοήθειας)
“Έχω αποκτήσει γνώση σχετικά με τη ψυχική υγεία και μέσω αυτής έχω τη δυνατότητα να αντιμετωπίσω τα προβλήματα υγείας της κόρης μου.” (συγγενής που συμμετέχει σε ομάδα)
 
<div id="sdfootnote1">
<a class="sdfootnotesym" name="sdfootnote1sym" href="#sdfootnote1anc"></a>1Ο PeterLehmann είναι συγγραφέας, κοινωνικός επιστήμονας, συνιδρυτής των πρώτων ομάδων αυτοβοήθειας στο Βερολίνο και ακτιβιστής της ανθρωπιστικής αντι-ψυχιατρικής
</div>