H αναβίωση κατά τη διάρκεια της εφηβείας ψυχολογικών συμπλεγμάτων που αφορούν την παιδική ηλικία, όπως αυτό της οιδιπόδειας προβληματικής έχει ως ψυχολογική συνέπεια την έκλυση άγχους, κατάσταση η οποία θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τις μελλοντικές σχέσεις του εφήβου με το περιβάλλον και τον κοινωνικό του προσανατολισμό γενικότερα.

 Γράφει ο Νίκος Ζερβής. Ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος, ψυχαναλυτής και  Διευθυντής στο Τμήμα Ψυχιατρικής Εφήβων και Νέων του Γ.Ν.Α. «Γ. Γεννηματάς».

Aντιμέτωπος με το άγχος του, ο έφηβος έχει τον πειρασμό να απαρνηθεί την προσκόλληση στην οικογένειά του, στην προσπάθειά του να αποφύγει την αναβίωση της οιδιπόδειας σύγκρουσης. Στο πλαίσιο αυτής της δυναμικής φθάνει όμως μέχρι να απορρίψει τις ταυτιστικές βάσεις που διέθετε κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, δηλαδή το πρότυπο των γονέων του. Στον πυρήνα κάθε εφηβείας υπάρχει ένας συμβολικός φόνος των γονέων: «το να μεγαλώνει κανείς είναι από τη φύση του επιθετικό» γράφει ο Winnicott.

Όμως η κατασκευή μιας ισορροπημένης ταυτότητας ενηλίκου δεν μπορεί παρά να περάσει μέσα από κάποια ένταξη σε κάποιον οικογενειακό και κοινωνικό ιστό. Έτσι εξηγείται η απεγνωσμένη αναζήτηση εκ μέρους του εφήβου μιας εικόνας του εαυτού μέσα από τον κοινωνικό περίγυρο, τις κοινωνικές αξίες ή αντι-αξίες. Mερικές φορές, στην ασυνείδητη προσπάθεια του εφήβου να αποφύγει ταυτιστικά τους γονείς διατηρώντας παρ’όλα αυτά μια θέση στον οικογενειακό ιστό, οι παππούδες εξαιρούνται από αυτήν την επίθεση αμφισβήτησης.

-Τι είναι το εφηβικό πένθος για την παιδική ηλικία;

H όλη αυτή διαδικασία αποστασιοποίησης του εφήβου απέναντι στα σημαντικά πρόσωπα της παιδικής του ηλικίας αλλά επίσης απέναντι και σε άλλα πράγματα που συνοδεύουν αυτή την ηλικία, όπως είναι είδη σχέσεων, σχέδια, τρόποι ευχαρίστησης, παίρνει τον χαρακτήρα του πένθους.

Aυτό το πένθος στο βάθος περιλαμβάνει δύο τάξεις πραγμάτων, ψυχικών αντικειμένων. H πρώτη αφορά την απώλεια του μητρικού αντικειμένου, με την έννοια του τύπου σχέσης που περιβάλλει, καλύπτει, επιτρέπει την ανέμελη ύπαρξη υπό την προστασία της μητρικής φροντίδας.

H δεύτερη απώλεια σχετίζεται με ό,τι εμπλέκεται στην οιδιπόδεια προβληματική, με την έννοια ότι ο έφηβος πρέπει να κατακτήσει την ανεξαρτησία του κάνοντας το πένθος, χάνοντας ή εγκαταλείποντας οτιδήποτε αφορά την περίπλοκη, αντιφατική και συγκρουσιακή διεκδίκησή του απέναντι στο γονικό δίπολο, με το οποίο μέχρι τότε σχημάτιζε τρίγωνο, που διαπερνιόταν από αισθήματα αγάπης, μίσους, διεκδίκησης, απογοήτευσης, ενοχών. Πρέπει να εγκαταλείψει ψυχικά αυτό το περίπλοκο πλέγμα σχέσεων και συναισθημάτων, κάτι το οποίο αν και ζητούμενο από τον ίδιο τον έφηβο δεν παύει να αποτελεί και μια σημαντική απώλεια.

-Πώς πρέπει να διαχειριστούν οι γονείς την αυτονόμηση του εφήβου; Γιατί οι γονείς δεν πρέπει να είναι πάρα πολύ με τους εφήβους;

Aν η οικογένεια δεν δώσει στον έφηβο τη δυνατότητα να αυτονομηθεί με ήρεμο τρόπο, ο έφηβος θα επιχειρήσει την αυτονόμησή του με θεαματικό και προκλητικό τρόπο. Aυτό συμβαίνει όταν η οικογένεια είναι ιδιαιτέρως αυστηρή ή όταν το άγχος ευνουχισμού δεν είχε επαρκώς καταπραϋνθεί στο τέλος της οιδιπόδειας φάσης, δηλαδή τη στιγμή της εισόδου στην λανθάνουσα περίοδο.

Σε αυτή την περίπτωση, ο έφηβος θορυβωδώς αντιτίθεται στη γνώμη και στα γούστα που επικρατούν στην οικογένειά του, αμφισβητεί κάθε της επιλογή. Eίναι σαν να ήθελε, με τον προκλητικό του τρόπο, να σπρώξει τους γονείς του να πάρουν αυτοί την πρωτοβουλία να κόψουν του δεσμούς μαζί του, δεσμοί που τον ανησυχούν και τον προβληματίζουν πολύ. Eίναι σαν να αποζητούσε ταυτοχρόνως να αποβληθεί από το γονεϊκό περιβάλλον για να τιμωρηθεί για τα αισθήματα που τον εμπνέουν στα πλαίσια μιας οιδιπόδειας λογικής.

Mερικές φορές συμβαίνει, έπειτα από μια τέτοια ρήξη με την οικογένεια, ο έφηβος να βρει ένα τρόπο ύπαρξης και κάποια ιδανικά που είναι τελείως διαφορετικά από αυτά που ενέπνεαν την πατρική οικογένεια. Tις περισσότερες φορές όμως το συναίσθημα ενοχής που προκύπτει δημιουργεί ένα συναίσθημα αναξιότητας και κατωτερότητας που συνήθως εμποδίζουν το νεαρό άτομο να αναπτυχθεί και να προοδεύσει στον δρόμο που επέλεξε.

-Η διαλλακτικότητα συμβάλλει καλύτερα στην ωρίμανση του εφήβου;

Aντίθετα, αν η μικρή επανάσταση του εφήβου του επιτρέψει, μέσω μιας διαλλακτικής αντίδρασης της οικογενείας, να κερδίσει κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας και να κατευθύνει τα συναισθηματικά και σεξουαλικά ενδιαφέροντά του έξω από τον οικογενειακό κύκλο, χωρίς αυτό να οδηγήσει σε ρήξη με την οικογένεια, τότε θα καταστεί δυνατό στον έφηβο, προοδευτικά, να μη χρειάζεται πλέον να κινητοποιεί επιθετικά συναισθήματα για να αντιμετωπίσει την οιδιπόδεια προσκόλλησή του.

Tότε θα μπορέσει, χωρίς να αισθάνεται κίνδυνο, να επιτρέψει στον εαυτό του να εκδηλώσει και να δεχθεί φιλικά και εχθρικά συναισθήματα ανάμεσά σε αυτόν και την οικογένειά του. Δηλαδή θα μπορέσει να βρει το δρόμο του, διατηρώντας μια ίση απόσταση ανάμεσα στην επανάσταση και την καθυποταγή, και οι δύο οδηγώντας τον στην αλλοτρίωση.

–Και αν ο έφηβος φοβάται να διεκδικήσει την ανεξαρτησία του;

Όσον αφορά αυτό που ονομάζουμε «καθυποταγή», αυτή αφορά καταστάσεις όπου ο έφηβος, εξαιτίας εσωτερικών συγκρούσεων, φόβων και ενοχών, αποφεύγει να διεκδικήσει την αυτονόμησή του. Aποφεύγει να αναγνωρίσει τις νέες του ανάγκες και να διεκδικήσει την ικανοποίησή τους.

Πρόκειται για εφήβους που αρνούνται να μεγαλώσουν, που προτιμούν να μείνουν παιδιά.

Tο αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια μικρή καθυστέρηση στην εξέλιξή τους, ψυχική και πνευματική, μπορεί όμως και να σημάνει την αρχή μιας σοβαρής ψυχικής διαταραχής, με ολέθριες συνέπειες για τη μετέπειτα ζωή του εφήβου.

H πρόοδος όσον αφορά την ανεξαρτησία του μαζί με την αναζήτηση της επιβεβαίωσης της αξίας του ή της απόκτησης κάποιας αξίας στα μάτια των άλλων θα οδηγήσουν τον έφηβο σε νέες ταυτίσεις, ξαφνικές και ευμετάβλητες που πάντα παράγουν όμως κάποιο εσωτερικό αποτέλεσμα, οδηγώντας τον σε μια εσωτερική δόμηση με βάση κάποια κοινωνικά πρότυπα, σε μια, δηλαδή, κοινωνικοποίηση. Tις βρίσκουμε ή τις αναγνωρίζουμε με τη μορφή ενθουσιασμού για ένα καθηγητή, κάποιο συγγραφέα, κάποιο πρωταθλητή, κάποιον «αστέρα».