Έχετε ποτέ αναρωτηθεί γιατί κάποιοι άτυχοι άνθρωποι ζουν με τον εφιάλτη των παραπανίσιων κιλών συνεχώς πάνω από το κεφάλι τους; Βρίσκονται συνεχώς σε ‘δίαιτα’, ενώ κάποιοι δίπλα τους δεν γνωρίζουν τι σημαίνει ‘θερμίδα’, πόσο μάλλον να καθίσουν να τις μετρήσουν στο καθημερινό τους φαγητό; Η πιθανότητα είναι ότι για να διαβάζετε αυτό το κείμενο θα είσαστε κι εσείς ένας από αυτούς που έτυχε (έτσι μάλλον θεωρείτε) να αντιμετωπίζετε ένα υπαρκτό (ή ανύπαρκτο) πρόβλημα περιττών κιλών ή παχυσαρκίας. Το κείμενο αυτό ωστόσο είναι λίγο διαφορετικό, διότι δεν θα σας κουράσει με ακατανόητες ‘ενεργειακές’ εξισώσεις ή με περίπλοκες αιτιολογίες για τις οποίες εσείς δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε, διότι ‘είναι γραμμένο στα γονίδιά σας’ να είστε έτσι.

Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι η παχυσαρκία ή η τάση για παχυσαρκία δεν καθορίζεται και από περίπλοκους βιολογικούς ή γενετικούς/κληρονομικούς μηχανισμούς. Κάθε άλλο. Απλώς πιστεύουμε ότι οι συνιστώσες αυτές έχουν τονιστεί υπερβολικά και αφήνουν συνήθως τον άνθρωπο που τις διαβάζει σε απόγνωση: ‘Αφού έτσι είναι η μοίρα μου, αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν θα μπορέσω να έχω το σώμα που θέλω’. Το γεγονός ότι κάποια κατάσταση καθορίζεται εν μέρει και βιολογικά δεν σημαίνει ότι εμείς δεν μπορούμε να επέμβουμε και να επηρεάσουμε τα πράγματα πρός την μία ή την άλλη κατεύθυνση. Έχοντας αυτά ακριβώς υπόψη μας, στο κείμενο αυτό θα αναφερθούμε στην πιο παραμελημένη συνιστώσα της παχυσαρκίας και των περιττών κιλών: τους ψυχολογικούς μηχανισμούς.

Η συζήτησή μας θα αρχίσει με μια περιγραφή των κυριότερων ψυχοκοινωνικών αιτίων που οδηγούν στην αύξηση του βάρους και την παχυσαρκία, με άλλα λόγια, τι φταίει από ψυχολογικής σκοπιάς και δεν μπορούμε να διατηρήσουμε το ενεργειακό ισοζύγιο;

Γράφει ο Π. Σκαπινάκης, PhD, Ψυχίατρος, Επίκουρος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Είναι η τροφή ουσία που μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορά εξάρτησης;

‘Ολοι μας γνωρίζουμε τι σημαίνει να είναι κάποιος ‘εξαρτημένος’ από μια ουσία. Τσιγάρο, αλκοόλ και καφές είναι οι πιο διαδεδομένες ουσίες και έπονται φυσικά τα παράνομα ‘ναρκωτικά’. Ο καπνιστής μπορεί να παρατήσει τα πάντα και να ψάχνει να βρεί τσιγάρο να καπνίσει αν δεν προνόησε να έχει μαζί του αρκετά για να ‘βγάλει’ την ημέρα. Πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να ξεκινήσουν την ημέρα τους αν δεν πιούν πρώτα τον καφέ τους ή τους καφέδες τους.

Είναι βέβαια πολύ δύσκολο να φανταστούμε ότι η τροφή, ένα βασικό και απαράιτητο αγαθό για την επιβίωσή μας, μπορεί να προκαλέσει τέτοια συμπεριφορά εξάρτησης. Ωστόσο, η παραπανίσια λήψη τροφής, εκείνη που και εμείς αντιλαμβανόμαστε ότι είναι υπερβολική και εν πάση περιπτώσει δεν εξυπηρετεί καμιά ανάγκη επιβίωσης, φαίνεται ότι σαν συμπεριφορά μοιράζεται κάποια από τα στοιχεία της εξάρτησης από ουσίες και κυρίως την έντονη αναζήτηση και επιθυμία για τη λήψη τροφής και την εξαιρετικά μεγάλη δυσκολία για την άσκηση αυτοελέγχου στη λήψη της.

Αναλυτικότερα, τα κοινά στοιχεία είναι:

α) η μεγάλη επιθυμία για περιορισμό της παραπανίσιας τροφής ή οι ανεπιτυχείς προσπάθειες κατά το παρελθόν για διακοπή της ή τουλάχιστον περιορισμό της (ας αντιπαραβάλλει εδώ κανείς τον πόθο του καπνιστή για διακοπή ή τις επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες περιορισμού του καπνίσματος),
β) η ύπαρξη σωματικών συμπτωμάτων όπως σιελόροιας και γενικότερα δυσφορίας όταν δεν μπορεί να ικανοποιηθεί η επιθυμία, στοιχεία που μοιάζουν με τα στερητικά συμπτώματα των εξαρτημένων,
γ) η μεγάλη ενασχόληση σε δραστηριότητες που έχουν σχέση με τη λήψη τροφής, όπως π.χ. αμέτρητο μέτρημα θερμίδων ή ψυχαναγκαστική εμμονή στο super market για την επιλογή ‘ελαφρών’ τροφών χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρά ή ατέλειωτες συζητήσεις με φίλους ή φίλες στο γραφείο και αλλού,
δ) η λήψη της τροφής μπορεί να συνεχίζεται παρά τα αναμφισβήτητα προβλήματα που μπορεί να έχει προκαλέσει ή συνεχίζει να προκαλεί (όπως συμβαίνει π.χ. και με το αλκοόλ ή το τσιγάρο).

Η έντονη αναζήτηση ορισμένων ειδικά τροφών όπως π.χ. η σοκολάτα, αλλά και άλλων που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες, είναι αρκετά διαδεδομένη στον πληθυσμό και έρευνες έχουν δείξει ότι είναι πιο συχνή στις γυναίκες παρά στους άντρες. Επίσης είναι ιδιαίτερα έντονη όπως όλοι γνωρίζουμε σε ορισμένες περιόδους, όπως πριν από την εμμηνορρυσία ή κατά την εγκυμοσύνη,

Η ορμή της πείνας
Η δυσκολία στην άσκηση ελέγχου, στο πόσο πολύ μπορούμε να φάμε, φαίνεται εν μέρει να σχετίζεται με την ενστικτώδη ορμή της ‘πείνας’. Το αίσθημα της πείνας είναι μια πολύ ισχυρή ορμή, η οποία οργανώνει το εξαιρετικά περίπλοκο ρεπερτόριο συμπεριφορών, που αφορούν την αναζήτηση και την κατανάλωση τροφής. Συνεπώς, δεν προξενεί εντύπωση ότι η άσκηση αυτοελέγχου για τη διατήρηση του ενεργειακού ισοζυγίου σε σταθερά επίπεδα για πολλούς ανθρώπους, ανεξάρτητα του βάρους, αποτελεί μια πραγματική ψυχοβιολογική πρόκληση.

Ένα άλλο στοιχείο που συμβάλλει στις ‘εξαρτησιογόνες’ ιδιότητες της τροφής είναι και ότι η πρόσληψη καθεαυτή της τροφής αποτελεί μια εμπειρία μεγάλης ‘ανταμοιβής’ για τον οργανισμό, όχι μόνο γιατί περνά την πείνα, αλλά και λόγω της αισθητηριακής απόλαυσης που προσφέρει το καλό φαγητό. Τέτοιες εμπειρίες ‘ανταμοιβής’ οι άνθρωποι συνήθως έχουν την τάση να ‘μαθαίνουν’ να τις επαναλαμβάνουν με έναν αυτόματο τρόπο.

Τα συστατικά των τροφών προκαλούν εθισμό

Διάφοροι ερευνητές ανά τον κόσμο έχουν επίσης ασχοληθεί και με την υπόθεση ότι ιδιαίτερα συστατικά που περιέχονται στις τροφές μπορεί να προκαλούν ‘πραγματική’ εξάρτηση. Συστατικά που έχουν ενοχοποιηθεί ιδιαίτερα είναι οι υδατάνθρακες. Υπάρχει η άποψη ότι κάποιοι άνθρωποι καταναλώνουν υπερβολικά υδατάνθρακες (π.χ. καραμέλες, γλυκά, ζάχαρη κ.λπ.) διότι τους λείπει από το νευρικό σύστημα η ουσία σεροτονίνη. Η έλλειψη αυτής της ουσίας σχετίζεται με την εκδήλωση κατάθλιψης, και έτσι υποστηρίζεται ότι κάποιοι άνθρωποι υπερκαταναλώνουν υδατάνθρακες για να αντιμετωπίσουν την κατάθλιψή τους, με το τίμημα των περιττών κιλών ή της παχυσαρκίας.

Γιατί η σοκολάτα είναι τόσο εθιστική;

Μια άλλη τροφή που έχει μελετηθεί είναι η σοκολάτα. ‘Ολοι ξέρουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που πραγματικά ‘πεθαίνουν’ για μια σοκολάτα. Πολλές από τις ουσίες που περιέχονται στην σοκολάτα είναι υποψήφιες για την ερμηνεία αυτού του φαινομένου, όπως η καφεϊνη, η θεοβρωμίνη, η τυραμίνη και φαινυλαιθυλαμίνη, αλλά δεν υπάρχει ομοφωνία. Να σημειωθεί ότι τέτοια εξάρτηση δεν παρατηρείται με την άσπρη σοκολάτα.

Ανεξάρτητα από το τι πραγματικά συμβαίνει, ένα είναι το βέβαιο: για πολλούς ανθρώπους, η λήψη τροφής έχει ξεφύγει από την απλή ικανοποίηση κάποιων βιολογικών ορμών και έχει πάρει τα χαρακτηριστικά εξάρτησης. Η γνώση αυτή είναι πολύ σημαντική, διότι μπορεί να μας βοηθήσει στην καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από την υπερβολική κατανάλωση και στη διατήρηση ενός σταθερού ενεργειακού ισοζυγίου. Αυτό φανερώνει το πόσο σημαντική είναι η πολύπλευρη αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με τα παραπανίσια κιλά και εξηγεί τις συχνές αποτυχίες μονόπλευρων προσπαθειών για αδυνάτισμα. Το βάρος μας είναι κάτι περισσότερο από το αποτέλεσμα μιάς απλής ενεργειακής εξίσωσης.

Σχέση του άγχους και άλλων ψυχολογικών προβλημάτων στη διατήρηση του βάρους

Είναι ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη, ιδιαίτερα μεταξύ των μη ειδικών, ότι τα διάφορα ψυχολογικά προβλήματα παίζουν σημαντικό ρόλο στην παχυσαρκία ή γενικότερα στην αύξηση του βάρους. Τι στοιχεία όμως υπάρχουν γι’ αυτό; Διάφορες μελέτες έχουν ερευνήσει κατά πόσον υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τα οποία να προδιαθέτουν στην παχυσαρκία. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών δεν πείθουν ιδιαίτερα. Τα διάφορα ευρήματα, όπως π.χ. η χαμηλή αυτοεκτίμηση, δεν είναι σίγουρο αν αποτελούν αιτίες ή αποτελέσματα της παχυσαρκίας, και οπωσδήποτε δεν αφορούν τους περισσότερους παχύσαρκους, πόσο μάλλον αυτούς τους ανθρώπους με λίγα παραπανίσια κιλά.

‘Ενα άλλο στοιχείο που έχει μελετηθεί είναι το άγχος.

Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι υπάρχει μια σημαντική σχέση μεταξύ άγχους και αύξησης βάρους. Πειράματα επίσης που έχουν γίνει απέδειξαν ότι κάτω από καταστάσεις άγχους οι άνθρωποι έχουν την τάση να προτιμούν την κατανάλωση τροφών υψηλότερης περιεκτικότητας σε λίπος, άρα και θερμιδικής αξίας. Επίσης, η ορμόνη κορτιζόλη που κυκλοφορεί σε υψηλότερα επίπεδα σε αγχώδεις ανθρώπους φαίνεται να ευνοεί την εναπόθεση λίπους στον οργανισμό και να εμποδίζει την καταστροφή του.

Τέλος, το άγχος παίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στην υπομονή του ανθρώπου να συνεχίσει ένα πρόγραμμα δίαιτας που έχει αρχίσει και έτσι σχετίζεται με τις υποτροπές και την έλλειψη συνεργασίας. Για τον λόγο αυτό θεωρείται σήμερα επιβεβλημένο στα διάφορα προγράμματα μείωσης του βάρους να συμπεριλαμβάνεται και ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης στη ‘διαχείριση’ του άγχους, το περίφημο ‘stress management’ όπως αναφέρεται ο όρος διεθνώς.

Σχετικά με την κατάθλιψη και το βάρος θα πρέπει να αναφερθούν τα ακόλουθα:

Τις περισσότερες φορές η κατάθλιψη προκαλεί μείωση του βάρους, και αυτό άλλωστε είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά της γνωρίσματα. ‘Έχει κλείσει το στομάχι μου’, λένε οι περισσότεροι άνθρωποι όταν στεναχωριούνται. Ωστόσο, σε μια σημαντική μειοψηφία που μπορεί να ξεπερνά και το 20% η κατάθλιψη έχει το αντίθετο αποτέλεσμα, προκαλεί δηλαδή αύξηση της όρεξης και υπερφαγία. Είναι σαν να προσπαθούν οι άνθρωποι να περάσουν τη στενοχώρια τους με το φαγητό, αν και, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, μπορεί να υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Ακόμη και μια μικρή στενοχώρια (χωρίς δηλαδή να πάθουμε κατάθλιψη), π.χ. μετά από έναν χωρισμό, μπορεί να μας δείξει σε ποια από τις δύο κατηγορίες ανήκουμε, αν δηλαδή αντιδρούμε με μείωση ή αύξηση της όρεξης.

Η επεισοδιακή υπερφαγία.

Να σημειωθεί τέλος ότι στην Ψυχιατρική περιγράφεται και μια συγκεκριμένη ασθένεια, που ονομάζεται επεισοδιακή υπερφαγία, η οποία προκαλεί επεισόδια ανεξέλεγκτης και υπερβολικής κατανάλωσης τροφής μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Αυτό το πρόβλημα μπορεί να βρίσκεται ακόμη και στο 20% των παχύσαρκων και είναι απαραιτητο να αντιμετωπίζεται. Δεν είναι πάντως γνωστό εάν το πρόβλημα αυτό είναι εντελώς διακριτό ή απλώς αποτελεί την ακραία κατάσταση μιας συμπεριφοράς που λιγότερο ή περισσότερο έχουμε όλοι παρουσιάσει κάποια στιγμή στη ζωή μας.

Συνοπτικά, θα έλεγε κανείς ότι το άγχος αλλά και ειδικές ψυχολογικές διαταραχές φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο στις διακυμάνσεις του βάρους μας και η επιτυχημένη αντιμετώπισή τους συμβάλλει πολύ στη διατήρηση ενός λογικού βάρους.