Τύψεις και ενοχές: Μα γιατί συνέχεια νιώθω ότι φταίω;

03/04/2014
Ομάδα Σύνταξης
Αυτογνωσία

Ποια είναι η λειτουργία της ενοχής; Συγγραφείς, διανοούμενοι, ψυχολόγοι και φιλόσοφοι έχουν καταπιαστεί κατά καιρούς μ’ αυτό το ερώτημα. Ποια είναι η βάση της ενοχής; Μήπως προέρχεται από την έννοια του «προπατορικού αμαρτήματος»; Ή μήπως από τις οιδιπόδειες αιμομικτικές φαντασιώσεις και τα ταμπού για τα οποία μίλησε ο Φρόυντ. Πρόκειται για ένα αληθινό και χρήσιμο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης; Ή είναι ένα «άχρηστο συναίσθημα» χωρίς το οποίο θα ήμασταν πολύ καλύτερα, όπως πρότειναν διάφοροι σύγχρονοι ψυχολόγοι συγγραφείς;
Από τον ψυχοθεραπευτή Ντέιβιντ Μπερνς. Επιστημονική επιμέλεια κειμένου ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής Δρ Γρηγόρης Σίμος. 
<img src="/contentfiles/eidikoi/psyxiatroi/grigoris-simos.jpg" alt="" width="88" height="88" />
Όταν αναπτύχθηκαν τα μαθηματικά, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι μπορούσαν με ευκολία να λύσουν πολύπλοκα προβλήματα κίνησης και επιτάχυνσης, με τα οποία ήταν πολύ δύσκολο να καταπιαστεί κανείς αν χρησιμοποιούσε τις παλιότερες μεθόδους. Παρόμοια, η γνωστική θεωρία μάς πρόσφερε ένα είδος «συναισθηματικής σταθερός», δίνοντας λύση σε πολλά ακανθώδη φιλοσοφικά και ψυχολογικά ερωτήματα.
Ας δούμε όμως τι μπορούμε να μάθουμε από μια γνωστική προσέγγιση. Η ενοχή είναι το συναίσθημα που νιώθουμε όταν κάνουμε τις εξής σκέψεις:
1.Έκανα κάτι που δε θα ’πρεπε να κάνω (ή δεν κατάφερα να χάνω κάτι που θα ’πρεπε να κάνω), γιατί οι πράξεις μου δε συμβάδισαν με τα ηθικά μου κριτήρια και παραβίασαν την άποψή μου περί αδικίας.
2.Αυτή η «άσχημη συμπεριφορά» δείχνει ότι έχω άσχημο χαρακτήρα (ή ότι είμαι κακός, στριμμένος, ανήθικος, σκληρός κτλ.).
Οι τύψεις διαφέρουν από την ενοχή ως προς το ότι αυτές δεν υποδηλώνουν ότι εξαιτίας τμ συμπεριφοράς σας αυτής είστε κακοί ή ανήθικοι. Με λίγα λόγια, οι τύψεις ή η μεταμέλεια έχουν στόχο τη συμπεριφορά, ενώ η ενοχή τον «εαυτό».
Αν εκτός από την ενοχή νιώθετε και κατάθλιψη, ντροπή ή άγχος, κάνετε πιθανότατα μία από τις παρακάτω υποθέσεις:
1. Εξαιτίας της «άσχημης συμπεριφοράς» μου είμαι κατώτερος ή ανάξιος (η ερμηνεία αυτή οδηγεί στην κατάθλιψη).
2. Αν οι άλλοι ανακάλυπταν τι έκανα, θα με απέρριπταν (αυτή η υπόθεση οδηγεί στο αίσθημα της ντροπής).
3. Κινδυνεύω να με τιμωρήσουν ή να μ’ εκδικηθούν (η σκέψη αυτή προκαλεί άγχος).
Ο πιο απλός τρόπος για να συνειδητοποιήσετε αν τα συναισθήματά σας είναι χρήσιμα ή καταστροφικά είναι να προσδιορίσετε αν έχουν σχέση με ορισμένα από τα δέκα γνωστικά λάθη που περιγράφηκαν στο τρίτο κεφάλαιο. Εφόσον κάποιες από τις γνωστικές αυτές διαστρεβλώσεις χαρακτηρίζουν τη σκέψη σας, η ενοχή σας, το άγχος, η κατάθλιψη ή η Ντροπή που νιώθετε δεν έχουν καμιά σχέση με την αντικειμενικότητα και δεν είναι καθόλου αξιόπιστα.
Το πρώτο πιθανό γνωστικό λάθος που κάνετε όταν νιώθετε ενοχή είναι η πεποίθησή σας ότι έχετε κάνει κάτι κακό. Αυτό μπορεί βέβαια να ισχύει, μπορεί όμως και όχι. Η συμπεριφορά που καταδικάζετε είναι πράγματι τόσο τρομερή, ανήθικη ή αδικαιολόγητη; Ή μήπως διογκώνετε τη διάσταση των πραγμάτων; Μια γοητευτική παρασκευάστρια φαρμάκων μου έφερε έναν κλειστό φάκελο με ένα σημείωμα στο οποίο είχε γράψει κάτι για τον εαυτό της, το οποίο ήταν τόσο τρομερό που δεν άντεχε να το πει φωναχτά. Καθώς τρέμοντας μου έδωσε το φάκελο, με ανάγκασε να υποσχεθώ ότι δε θα το διαβάσω δυνατά ή ότι δε θα την κοροϊδέψω. Το χαρτί έγραφε: «Έβγαλα τις μύξες μου και τις έφαγα!». Ο τρόμος και η αγωνία στο πρόσωπά της σε αντίθεση μ’ αυτό το γελοίο σημείωμα μου φάνηκαν τόσο αστεία, που αμέσως έχασα την επαγγελματική μου ψυχραιμία και έβαλα τα γέλια. Ευτυχώς και η ίδια ξέσπασε σε γέλια και ένιωσε μια αίσθηση ικανοποίησης.
Πιστεύετε ότι ισχυρίζομαι ότι ποτέ δε συμπεριφέρεστε άσχημα; Αυτό δεν είναι αλήθεια. Μια τέτοια άποψη θα ήταν ακραία και εξωπραγματική. Απλά τονίζω ότι εφόσον η αντίληψή σας για την αποτυχία σας είναι υπερβολική, το άγχος και οι αυτομομφές σας είναι στοιχεία περιττά και ακατάλληλα.
Μια δεύτερη σημαντική γνωστική διαστρέβλωση που οδηγεί στην ενοχή είναι όταν ετικετοποιείτε τον εαυτό σας ως «κακό» εξαιτίας αυτών που κάνατε. Πρόκειται για ένα είδος καταστροφικής προληπτικής σκέψης που οδήγησε στην καταδίωξη των μαγισσών το Μεσαίωνα. Τόσο η συμπεριφορά σας να ήταν εξοργιστική, ανεπίτρεπτη, οδυνηρή για τον; άλλους, αλλά είναι τελείως παράλογο να χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας κακό ή ανήθικο, γιατί έτσι διοχετεύετε την ενεργητικότητά σας σε μια αυτοκαταδίωξη και αυτοκαταστροφή και όχι στη χρησιμοποίηση στρατηγικών δημιουργικής επίλυσης των προβλημάτων.
Μια άλλη συνήθης γνωστική διαστρέβλωση που σας δημιουργεί ενοχή είναι η προσωποποίηση. Θεωρείτε χωρίς λόγο τον εαυτό σας υπεύθυνο για κάτι που δεν προκαλέσατε εσείς. Ας υποθέσουμε ότι ασκείτε καλόβουλη κριτική στο φίλο σας και αυτός αντιδρά μ’ έναν αμυντικό τρόπο, πιστεύοντας ότι τον προσβάλατε. Κατηγορείτε τον εαυτό σας για τη συναισθηματική του αναστάτωση και συμπεραίνετε αυθαίρετα ότι το σχόλιό σας ήταν ανάρμοστο. Στην ουσία όμως αυτός αναστατώθηκε από τις αρνητικές του σκέψεις και όχι από το σχόλιό σας. Εκτός απ' αυτό, οι συγκεκριμένες σκέψεις είναι πιθανότατα διαστρεβλωμένες. Μπορεί να σκεφτεί ότι η κριτική σας σημαίνει ότι δεν είναι καλός και ότι δεν τον σέβεστε. Εσείς λοιπόν βάλατε αυτή την παράλογη ιδέα στο μυαλό του; Σαφώς όχι. Η πρωτοβουλία ανήκει σ’ εκείνον, γι’ αυτό δεν είναι δυνατόν να θεωρείστε υπεύθυνοι για την αντίδρασή του.