Aνεργία και αυτοεκτίμηση: Γιατί νιώθω κατώτερος;

06/08/2014
Ομάδα Σύνταξης
Οικονομική κρίση

Ανεργία και αυτοεκτίμηση
Κείμενο του ψυχοθεραπευτή Κριστόφ Ανδρέ 
Η ανεργία σηματοδοτεί μια σειρά από απώλειες — απώλεια κοινωνικής θέσης, μισθού, κοινωνικών επαφών — που έχουν άμεση επίδραση στην ψυχική ισορροπία του ανθρώπου. Οι περισσότεροι άνεργοι ασθενείς μας έχουν έντονο το αίσθημα της υποβάθμισης, ότι δεν αξίζουν- κάποιοι δεν τολμούν καν να ομολογήσουν στους άλλους γύ ρω τους ότι είναι άνεργοι' άλλοι, πάλι, αποφεύγουν να βγουν από το σπίτι τις εργάσιμες ώρες, για να μην καταλάβουν οι άλλοι ότι δεν εργάζονται.
«Ήμουνα άνεργος επί ενάμιση χρόνο», μας έλεγε κάποιος. «Ήταν η πιο δύσκολη περίοδος της ζωής μου. Ένιωθα ενοχές επειδή ήμουν άνεργος, λες και έφταιγα εγώ γι’ αυτό. Κατηγορούσα τον εαυτό μου κι ένιωθα ανάξιος: Πίστευα πως, για να είμαι άνεργος, σήμαινε πως δεν είμαι τόσο έξυπνος όσο οι άλλοι, που είχαν καταφέρει να διατηρήσουν τη δουλειά τους. Ντρεπόμουν πολύ, ένιωθα άσκημα με όλους, αναρωτιόμουν τι να σκέφτονταν: οι γείτονες, οι φίλοι, οι έμποροι στη γειτονιά. Ακόμα και για τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου αμφέβαλλα, προσπαθούσα ν’ ανακαλύψω τι σκέφτονταν στ’ αλήθεια, κυρίως τις τελευταίες μέρες.»
«Το μέλλον μοιάζει αβέβαιο», γράφει ο κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ για την ανεργία, «υποχρεώνει τον άνθρωπο να κάνει τον εσωτερικό απολογισμό του, ορισμένοι μάλιστα βλέπουν να αναδύονται εσωτερικές ελλείψεις που είχαν απωθήσει ή μεταθέσει» . Η ανεργία συχνά λειτουργεί καταλυτικά, φανερώνει όλα τα τρωτά, αδύναμα κομμάτια μας. Οι μελέτες για την ανεργία καταδεικνύουν ότι τα προβλήματα που προκαλεί είναι ανάλογα μ’ εκείνα της σχολικής αποτυχίας: από το επίπεδο στο οποίο βρισκόταν η αυτοεκτίμηση κάποιου πριν από την αποτυχία, θα κριθεί το αν θα μπορέσει να περάσει επιτυ- χώς τη δοκιμασία αυτή ή αν θα καταρρεύσει. Η γενική ψυχολογική κατάσταση του ανθρώπου θα καθορίσει ποιες θα είναι ot συνέπειες από την ανεργία.
Βέβαια παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες, όπως το πόσο χρονικό διάστημα διαρκεί η ανεργία και αν επαναλαμβάνεται συχνά. Μια έρευνα που έγινε το 1994, σε 119 άνεργες γυναίκες, έδειξε πως τη χαμηλότερη αυτοεκτίμηση είχαν εκείνες που ήταν άνεργες επί 6 μήνες μόνο34: Ο τραυματισμένος «ναρκισσισμός», λόγω ανεργίας, εκδηλώνεται τότε πολύ έντονα. Αντίθετα, εκείνες που ήταν άνεργες για μεγαλύτερο διάστημα, 6 ή 12 μήνες, είχαν πιο υψηλό δείκτη αυτοεκτίμησης: επειδή προσπαθούσαν να βρουν δουλειά αλλού, και τους βοηθούσε το περιβάλλον τους ν’ αντισταθούν στη δοκιμασία. Όταν η ανεργία κρατούσε περισσότερο από 12 μήνες, ο δείκτης αυτοεκτίμησης έπεφτε πά ι, χωρίς να φτάνει όμως στο δείκτη της πρώτης περιόδου, πράγμα που υποδηλώνει ότι το άτομο είχε πια αποκτήσει μια σταθερή ψυχολογία: είτε παρακολουθούσε επιμορφωτικά σεμινάρια άλλης ειδικότητας είτε είχε στραφεί σε άλλες δραστηριότητες, εξακολουθώντας πάντα να ψάχνει για δουλειά κτλ. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι, κάθε φορά που η εμπειρία της ανεργίας επαναλαμβανόταν συχνά, τότε είχε πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην αυτοεκτίμηση του ατόμου.
Η «τραυματισμένη» αυτοεκτίμηση του ανθρώπου τον δυσκολεύει ακόμα περισσότερο να βρει δουλειά. Η χαμηλή του αυτοεκτίμηση δεν του επιτρέπει να καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για καινούργια δουλειά, ούτε είναι σε θέση να παρουσιάσει θετικά τον εαυτό του σ’ ένα νέο εργοδότη. Όσοι παραμένουν για μεγάλο διάστημα άνεργοι, δεν είναι μόνο γιατί δεν έχουν τις ικανότητες που απαιτεί ο εργασιακός χώρος, αλλά γιατί, όσο περνά ο καιρός, δε μειώνεται μόνο η ικανότητά τους για εργασία, αλλά και η ικανότητά τους να την αναζητήσουν. Εκείνοι, λοιπόν, που έχουν την ευθύνη να επανεντάξουν ανέργους σε νέες θέσεις εργασίας (Ταμείο Ανεργίας, ΟΑΕΔ κτλ.) θα πρέπει να βοηθήσουν τον άνεργο να ξαναβρεί τη χαμένη του αυτοεκτί- μηση.
Το αίσθημα κατωτερότητας και υποβάθμισης που νιώθει ο άνεργος δεν εξαφανίζεται αμέσως μόλις πιάσει δουλειά. Εμείς οι ψυχοθεραπευτές γνωρίζουμε ανθρώπους που παρουσίασαν «ψυχικές διαταραχές» λόγω της ανεργίας. Ένας μη ειδικός δυσκολεύεται να τις αντι- ληφθεί, επειδή λειτουργούν στο επίπεδο της συνείδησης, σαν τραυματικές φοβίες, σημαντικότερη από τις οποίες είναι να μην ξαναζήσουν ποτέ μια τέτοια τραυματική εμπειρία. Ας ακούσουμε τον Ερίκ, 34 χρόνων, που πέρασε δυο φορές την εμπειρία αυτή, επί ένα χρόνο κάθε φορά:
«Νιώθω όπως οι απόμαχοι πολέμου, που έχουν γυρίσει πίσω με ψυχικά τραύματα, χωρίς να μπορούν να περιγράψουν το δράμα που έζησαν. Στο χώρο που εργάζομαι τώρα — στις τηλεπικοινωνίες — οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν έχουν ζήσει τέτοιες εμπειρίες, είναι νέοι με πτυχία από μεγάλες σχολές, νιώθουν απόλυτα ασφαλείς. Εγώ δούλευα προηγουμένως στον τραπεζικό τομέα, όπου τα τελευταία χρόνια έγιναν πάρα πολλές απολύσεις. Έτσι, νιώθω πολύ μεγα λύτερη ανασφάλεια από κείνους. Όχι μόνο γιατί δεν έχω τα δικά τους πτυχία- νιώθω εσωτερικά ανασφαλής: δεν τολμώ να δοκιμάσω κάτι καινούργιο, φοβάμαι διαρκώς μήπως κάνω λάθος, μήπως τους απογοητεύσω. Αισθάνομαι ότι όλοι καταλαβαίνουν την αδυναμία μου. Πρότυπο στη δική μας δουλειά είναι “ο νεαρός τεχνοκράτης που τολμά, που κοιτάζει μπροστά”. Δε νομίζω πως θα μπορέσω ποτέ να γίνω σαν εκείνους. Δεν έχουμε τυπικές σχέσεις μεταξύ μας, ούτε με τους ανωτέρους- όμως κάθε φορά που εκείνοι μου λένε να τους φωνάζω με το μικρό τους όνομα, μου έρχεται αμέσως στο νου η εικόνα εκείνων που πριν από δύο χρόνια με απέλυσαν, και με πιάνει ρίγος. Είχαμε και τότε καλές σχέσεις μεταξύ μας, μέχρι τη στιγμή που αποφάσισαν πως δε με χρειάζονταν πια…».
Το συλλογικό ασυνείδητο της γενιάς των γονιών μας στιγματίστηκε από τα τραύματα του πολέμου, το δικό μας κινδυνεύει να στιγματιστεί από τα τραύματα της ανεργίας. Παιδιά πολύτεκνων οικογενειών άκουγαν συχνά τους γονείς τους να τους επαναλαμβάνουν: «Φάε τη σούπα σου, γιατί αν γίνει ποτέ πόλεμος δε θα ’χεις ούτε αυτήν». Μήπως μια μέρα η δική μας γενιά αναγκαστεί να πει στα παιδιά της: «Σώπα και δούλευε, γιατί μια μέρα μπορεί να μην έχεις δουλειά…»;