Πώς φτάνει ο Freud να ισχυρίζεται ότι τα όνειρα μπορούν να ερμηνευτούν, δηλαδή να εξηγηθούν; Ο Freud δεν θέτει ο ίδιος ένα τέτοιο ερώτημα. Ίσως γιατί η απάντηση μοιάζει περισσότερο από αυτονόητη: Τα όνειρα μπορούν να εξηγηθούν, με την προϋπόθεση ότι έχουν μια αιτία, ένα «γιατί». Το « γιατί;» απαιτεί μια αιτιολόγηση. Όταν το όνειρο έχει αιτία, τότε αυτό δεν είναι απλώς όνειρο, αλλά εμφανίζεται ως επακόλουθο της αιτίας του. Το απλό του ονείρου χάνεται.
Γράφει ο Ιατρός – Ψυχαναλυτής Κώστας Γεμενετζής
Στην «Ερμηνεία των Ονείρων» επιτελείται η σύνδεση ενός ονείρου με την αιτία του, η αιτιολόγησή του μέσω της ερμηνείας. Η ερμηνεία «αντικαθιστά» ένα όνειρο με κάτι άλλο, ώστε αυτό το όνειρο, το οποίο «αφ’ εαυτού του» δεν είναι «καμία κοινωνική έκφραση, κανένα μέσο επικοινωνίας», τώρα να παρασταίνεται σαν ένα «ψυχικό μόρφωμα με νόημα» που «πρέπει να ενταθεί στην ψυχική λειτουργιά του ξύπνου». Η φροϋδική ερμηνεία των ονείρων συνδέει τα όνειρα με τον ξύπνο και έτσι αποκαθιστά τη «διασύνδεση των ψυχικών μας ενεργειών».
Αυτή η καθολική αιτιολογική συσχέτιση, οπού η κάθε «ψυχική ενεργεία» είναι συνδεδεμένη με τις άλλες, όπως π.χ. τα όνειρα με τον ξύπνο, συνιστά μια προκατάληψη της «Ερμηνείας των Ονείρων». Ο Freud την υιοθετεί χωρίς δισταγμό. Το ότι δεν κάνει λόγο γι’ αυτήν δεν σημαίνει καθόλου και ότι δεν την γνωρίζει. Αντίθετα όλη η «Ερμηνεία των Ονείρων» και όλη η φροϋδική ψυχολογία είναι με πλήρη συνείδηση προκατειλημμένη από το αίτημα του «γιατί», σύμφωνα με το οποίο όλα εννοούνται μέσα από την αιτιολόγηση, δηλαδή την εξήγησή τους.
Στη σκέψη ενός ανθρώπου, ο όποιος ακόμα και για κάτι το «ασήμαντο και τυχαίο» θα αμφισβητούσε την ανάγκη μιας εξήγησης, ο Freud αντιδρά βίαια:
Τι εννοεί μ’ αυτό; Ισχυρίζεται ότι υπάρχουν και μικρά συμβάντα που δεν εμπίπτουν στην διασύνδεση του οικουμενικού συμβάντος, που θα μπορούσαν κάλλιστα και να μην είναι όπως είναι; Όταν κανείς διασπά τον φυσικό ντετερμινισμό σε ένα και μονό σημείο, τότε έχει πετάξει στα σκουπίδια ολόκληρη την επιστημονική κοσμοθεωρία.
Ίσως όλη η «επιστημονική θεωρία», σίγουρα όμως η φροϋδική ψυχολογία στέκεται και πέφτει με το ερώτημα αν κάποιο «έστω και ασήμαντο συμβάν», π.χ. ένα όνειρο, μπορεί να εξηγηθεί, δηλαδή να αιτιολογηθεί και να ενταχθεί στο πλέγμα των αλληλοσυσχετισμών του συστήματος, η – αν δεν χρειάζεται καμία εξήγηση. Ο Freud είναι σίγουρος:
Ο φίλος μας δεν θα θελήσει να αναλάβει τις συνέπειες της πρώτης του απάντησης, θα ενδώσει […]
Και αν ο φίλος μας δεν «ενδώσει»; Αν, ακούγοντας τον Freud να μίλα για τη «διασύνδεση του οικουμενικού συμβάντος», θυμόταν τα λογία ενός παλαιότερου γιατρού που λεγε
Το τριαντάφυλλο δεν έχει γιατί. Ανθίζει επειδή ανθίζει.
Μήπως πράγματι κάτι το «ασήμαντο και τυχαίο», π.χ. ένα όνειρο, ή ένα τριαντάφυλλο, αρκεί για να «πετάξει στα σκουπίδια» όλη την επιστημονική κοσμοθεωρία; Όλα εξαρτώνται από το εάν ένα όνειρο θα τεθεί κάτω από το «γιατί», αν δηλαδή θα εξηγηθεί και θα αντικατασταθεί από κάτι άλλο και επομένως θα ξεχαστεί ως όνειρο, ή εάν είναι δυνατός και ένας άλλος δρόμος: Ένα όνειρο, ως το όνειρο που φανερώνεται αφ’ εαυτού, δίχως «γιατί». Αυτή η δυνατότητα, να μας μιλήσει ένα όνειρο ως αυτό καθαυτό, δίχως «γιατί», αγνοήθηκε από την κυρίαρχη σκέψη. Και αυτό ήταν επόμενο, καθώς η αναζήτηση της γνώσης ακολούθησε τον δρόμο του Αριστοτέλη:
τότε γὰρ οἰόμεθα γιγνώσκειν ἕκαστον, ὅταν τὰ αἴτια γνωρίσωμεν
Ο ίδιος Αριστοτέλης είναι που ρωτάει:
Τί δ΄ ἐστὶ τὸ ἐνύπνιον καὶ πῶς γίνεται
Εδώ το «και» πρέπει να ακουστεί επεξηγηματικά: Τι είναι το όνειρο, δηλαδή, πώς γίνεται. Το είναι του ονείρου ερμηνεύεται εδώ για πρώτη φορά ως ζήτημα της γέννησης του ονείρου μέσα από το ζητούμενο αίτιό του.
Σ’ αυτό το πνεύμα πρέπει να ακουστεί και η προηγούμενη αντίδραση του Freud στην παρέμβαση του «φίλου μας»: Τα πράγματα, λέει, «είναι όπως είναι», δηλαδή τα πράγματα υπάρχουν στο είναι τους μέσα από τη «διασύνδεση του οικουμενικού συμβάντος». Σ’ αυτήν τη σκέψη το «είναι» των πραγμάτων δεν είναι πλέον κάτι το πηγαίο και πρωτογενές, αλλά ένα προϊόν αιτιολογικών αλληλοσυσχετίσεων. Τα όνειρα «καθ’ εαυτά» είναι κάτι το αδιανόητο. Και τούτο δείχνεται προπάντων οπού ο Freud μιλά ο ίδιος για τα όνειρα «καθ’ εαυτά»: «Το όνειρο δεν είναι αφ’ εαυτού του κανενός είδους έκφραση, κανένα μέσο επικοινωνίας». Είναι «ξένο και αγνώριστο». Ξένα, όμως, δεν είναι τα όνειρα αφ’ εαυτού τους. Εδώ υπάρχει ένα ακόμα αποφασιστικό λάθος του Freud. Τα όνειρα είναι ξένα μονό για εκείνη τη σκέψη η όποια είναι προετοιμασμένη να τα εννοήσει μέσα από την εξήγησή τους και τη συσχέτισή τους με τις «ψυχικές ενέργειες του ξύπνου» – κάτι για το οποίο τα όνειρα, ως όνειρα, δεν προσφέρονται καθόλου.
Η άποψη ότι τα όνειρα έχουν σχέση με τον ξύπνο δεν μπορεί να «αποδειχτεί σωστή» με την επινόηση μιας τεχνικής για την ερμηνεία των ονείρων. Η κυριαρχία του «γιατί» είναι που αξιώνει τη συσχέτιση των ονείρων και του ξύπνου μεταξύ τους. Η «Ερμηνεία των Ονείρων» είναι η ανταπόκριση σε αυτό το αίτημα. Ο Freud νομίζει ότι μίλα για τα όνειρα «αφ’ εαυτών», όμως μίλα για τα όνειρα από την άποψη του ζητούμενου αίτιου τους, το οποίο βεβαία δεν μπορεί να προκύψει από μονό του, μέσα από τα ίδια τα όνειρα. Μονό για το βλέμμα το προσανατολισμένο στο «γιατί» είναι τα όνειρα ακατανόητα, ξένα και αγνώριστα. Αυτό το βλέμμα όμως είναι τυφλό για τα όνειρα ως όνειρα.
Όμως καμία σχέση ανάμεσα στα όνειρα και στον ξύπνο, όσο αυτονόητη και αν φαίνεται αυτή, δεν μπορεί να περιλάβει μέσα της το ότι ο άνθρωπος ονειρεύεται. Το «ότι» των ονείρων δεν εξηγείται. Είναι δεδομένο, όπως δεδομένο είναι και το «ότι» του ξύπνου. Αυτό που μπορεί, υποτίθεται, να «εξηγηθεί» είναι τα δεδομένα των ονείρων, εφόσον αυτά εξαναγκασθούν να υπεισέλθουν σε μια συσχέτιση με τα δεδομένα του ξύπνου – εάν ξεκινήσει κανείς από τα δεδομένα των ονείρων και όχι από το δεδομένο τους. Όμως το δεδομένο των ονείρων, το ότι υπάρχουν τα όνειρα ως όνειρα, παραμένει κάτι το έσχατο, ανεξήγητο και εξηγήσιμο, δίχως «γιατί».
