Η υστερία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μία μυστηριώδης ασθένεια, η οποία πιστεύεται ότι χτυπά κυρίως της γυναίκες. Κατά τον 19ο αιώνα είχε πάρει διαστάσεις επιδημίας μεταξύ των γυναικών της Βικτωριανής Αγγλίας, ενώ σήμερα οι εκδηλώσεις της έχουν ελαχιστοποιηθεί. Πάντως, παρά την πρόδο της επιστήμης αλλά και των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων μικρή είναι η πρόοδος που έχει σημειωθεί στον ορισμό της πάθησης, αλλά και στα συμπτώματα και τα αίτιά της. Το μεγαλύτερο φως στη συγκεκριμένη ασθένεια-μυστήριο φαίνεται ότι το έριξε έναν αιώνα πριν ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ.
Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε στο μαυαλό μας την εκδήλωση του θυμού και της οργής από το υστερικό άτομο στο έπακρο με πράλληλη απώλεια ελέχγου. Ο υστερικός/-ή δεν μπορεί να ελέγξει το θυμό του, τα νεύρα του, το μυαλό του, τα λόγια του και τις κινήσεις του. Χτυπιέται, ουρλιάζει, κλαίει, γελάει, και μερικές φορές σταματάει μόνο όταν λιποθυμήσει ή παραλύσει.
Για τους ψυχιάτρους αυτή η συμπεριφορά είναι μία διαταραχή, μια νεύρωση που χαρακτηρίζεται από σωματική υπερεκφραστικότητα ασυνειδήτων συναισθημάτων τα οποία δεν βρίσκονται στον εκούσιο έλεγχο της ασθενούς. Το σώμα μπορεί να υφίστανται πραγματικές βλάβες.
Πόσο επίκαιρος παραμένει έναν αιώνα μετά ο Σίγκμουντ Φρόιντ;
Στο βιβλίο «Τραύμα» του Gordon Turnbull (2012) διαβάζουμε για την ιστορία της 35χρονης Ely, η οποία έχασε την αίσθηση των ποδιών της και εντελώς ξαφνικά έμεινε παράλυτη από τη μέση και κάτω. Στο βιβλίο της Suzanne O’Sullivan «Όλα είναι στο μυαλό σου», διαβάζουμε για τη Μαρία, μια γυναίκα που αισθάνεται μια ακατανίκητη επιθυμία να κλείσει τα μάτια της ώσπου τελικά δεν μπορεί να τα ανοίξει. Και στις δύο περιπτώσεις οι γυναίκες αυτές υποβλήθηκαν σε πολλές εξετάσεις, χωρίς ωστόσο να εντοπιστεί κάποια σωματική αιτία για την κατάστασή τους. Τι ήταν λοιπόν αυτό που τις οδήγησε σε αυτά τα συμπτώματα;
Καταστάσεις όπως αυτές συνήθως διαγιγνώσκονται ως υστερία. Στην πραγματικότητα, ταιριάζουν απόλυτα με ότι επισήμαναν έναν αιώνα νωρίτερα, ο Sigmund Freud και ο Josef Breuer στο βιβλίο τους «Μελέτες για την Υστερία».
Ο όρος «υστερία» απορρίφθηκε όταν η επιρροή της ψυχοδυναμικής θεωρίας για την ψυχική ασθένεια, με τις έννοιες της ασυνείδητης ψυχικής δύναμης που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, μπήκε στην άκρη για χάρη της ψυχιατρικής. Παρ’ όλο όμως που οι έννοιες αυτές μετατράπηκαν σε πιο μετρήσιμα χαρακτηριστικά και συμπτώματα, η κατάσταση παραμένει σε αυτό που σήμερα ονομάζεται «διαταραχή μετατροπής».
Τι είναι η διαταραχή μετατροπής;
Ο Freud επισήμανε ότι η ανάμνηση ενός τραύματος, το οποίο ο ασθενής δεν έχει καταφέρει να αντιμετωπίσει επειδή του προκαλεί μεγάλη φυσική αγωνία, μπορεί να «μετατραπεί» σε σωματικά συμπτώματα. Αυτό που προκαλεί έκπληξη, σήμερα, είναι ότι τέτοιου είδους περιπτώσεις αποτελούν ρουτίνα για τους σύγχρονους νευρολόγους.
η ενθύμηση ενός τραύματος, το οποίο ο ασθενής αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει επειδή του προκαλεί μεγάλη ψυχική αγωνία, μπορεί να «μετατραπεί» σε σωματικά συμπτώματα. Σήμερα, αυτό που προκαλεί έκπληξη, είναι ότι περιπτώσεις όπως αυτές, είναι συνηθισμένες για τους νευρολόγους.
Ας ξαναγυρίσουμε στην περίπτωση της Ely από το «Τραύμα», ένα βιβλίο για την ιστορία και τη θεραπεία της διαταραχής μετατραυματικού στρες. Αφού οι ακτινογραφίες δεν έδειξαν κάποια αιμορραγία στον νωτιαίο μυελό της Ely, ο ψυχίατρος και συγγραφέας του βιβλίου, Gordon Turnbull, προχώρησε σε οσφυονωτιαία παρακέντηση. Καθώς έμπαινε η βελόνα η Ely δεν έδειξε να ταράζεται διόλου από αυτή την επώδυνη διαδικασία. Φαινόταν αδιάφορη για την ξαφνική παράλυση της.
Ενώ ο Turnbull ένιωθε «χαμένος» μπροστά σε αυτή την κατάσταση της ασθενούς του, του ήρθε ξαφνικά στο μυαλό ο Φρόιντ, ο οποίος είχε υποστηρίξει ότι η μία ψυχική σύγκρουση θα μπορούσε να οδηγήσει σε σωματική αναπηρία.
Αργότερα, παίρνοντας συνέντευξη από την Ely, ανακάλυψε τελικά ότι είχε πέσει θύμα βιασμού από κάποιο γνωστό σε εκείνη άτομο. Αυτό προκάλεσε την αφόρητη διανοητική σύγκρουση που «μετατράπηκε» σε σωματικά συμπτώματα. Προφανώς η Ely το γνώριζε αυτό, αλλά είχε απωθήσει τη σημασία του γεγονότος από τη συνείδησή της, ώστε να προστατευθεί. Διαπίστωσε ότι το να μιλήσει επανειλημμένως για τις εμπειρίες της την οδήγησε στην κάθαρση και την απελευθέρωση των συναισθημάτων της. Δύο ημέρες αργότερα, ήταν σε θέση να φύγει από το νοσοκομείο, χωρίς βοήθεια.
Μετά έχουμε την ιστορία της Μαρίας που παρέμενε με τα μάτια κλειστά. Ο σύζυγός της είχε κατηγορηθεί και προφυλακιστεί για κακοποίηση παιδιών. Η ίδια αρνήθηκε να πιστέψει ότι αυτό ήταν που προκάλεσε την ασθένειά της. Θεραπεύτηκε αφού έλαβε μυοχαλαρωτικά φάρμακα, όπως ένα μήνα αργότερα εισήχθη πάλι στο νοσοκομείο με αμνησία. Οι εξετάσεις της δεν έδειξαν τίποτα, όπως ένας γείτονας ενημέρωσε την O’ Sullivan ότι ο σύζυγός της Μαρίας είχε αποφυλακιστεί. Η O’ Sullivan έμεινε να αναρωτιέται τι ήταν εκείνο που η ασθενής της «δεν μπορούσε να αντέξει να κοιτάξει ή να θυμηθεί».
Πάρα την τεχνολογική πρόοδο λίγα είπαμε… μετά τον Φρόιντ
Παρά τα πολλά νέα τεχνικά μέσα έρευνας, οι σύγχρονοι ερευνητές δεν μπόρεσαν να προσφέρουν πολλά στην προσέγγιση του Φρόιντ, για τις ψυχολογικές και συναισθηματικές εμπειρίες που μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα.
Η O’ Sullivan γράφει:
«… για όλες τις ελλείψεις στις έννοιες που πρότειναν οι Freud και Breuer στο βιβλίο τους «Μελέτες για την Υστερία», ο 21ος αιώνας δεν πρόσφερε μεγάλη πρόοδο στην καλύτερη κατανόηση των μηχανισμών αυτής της διαταραχής».
Το γεγονός αυτό φαίνεται να αναγνωρίζεται πλέον δημοσίως. Για παράδειγμα, ο νευρολόγος Richard Kanaan δήλωσε ότι οι επιστήμονες εξακολουθούν να επικαλούνται τον Φρόιντ για την ερμηνεία αυτών των περιπτώσεων.
Δεδομένου ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε εξελιγμένες ιατρικές εξετάσεις, γνωρίζουμε πλέον ότι δεν είναι το νευρολογικό «hardware» που έχει υποστεί βλάβη, αλλά μάλλον το «software». Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια βλάβη στο υλικό μας σώμα αλλά για μια ψυχολογική απάντηση στο τραύμα, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στη «διαταραχή μετατροπής».
Η μέθοδος του Φρόιντ
Ο Φρόιντ άκουγε προσεκτικά τους ασθενείς του. Μετά από 10 χρόνια επίμονης άσκησης, ο ίδιος κατέληξε ότι πίσω από κάθε υστερικό σύμπτωμα, όπως είναι οι σπασμοί, η παράλυση, η τύφλωση, η επιληψία, η αμνησία ή ο πόνος, κρύβονταν ένα τραύμα ή μια σειρά τραυμάτων.
Στις πολλές περιπτώσεις ασθενών που εξέτασε, ο Φρόιντ μπόρεσε με μεγάλη προσοχή να εντοπίσει αυτά τα κρυμμένα τραύματα. Τα γραπτά του στο βιβλίο του «Μελέτες για την Υστερία» εξακολουθούν να αποτελούν υποδειγματικά εγχειρίδια για όσους εργάζονται με ασθενείς με «διαταραχές μετατροπής» σήμερα.
Παράλληλα, ενώ η «διαταραχή μετατροπής» έχει προσελκύσει ελάχιστη ακαδημαϊκή προσοχή μέχρι σήμερα, όση έρευνα έχει διεξαχθεί επιβεβαιώνει τον Φρόιντ.
Το 2016, ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι ασθενείς με «διαταραχή μετατροπής» εμφάνιζαν μεγαλύτερο αριθμό στεσογόνων γεγονότων στη ζωή τους σε σχέση με άλλους ανθρώπους και επεσήμαναν μια δραματική αύξηση σε αυτά τα περιστατικά, κοντά στην χρονική περίοδο που είχαν ξεκινήσει τα σωματικά συμπτώματά τους. Αυτό το προφίλ ταιριάζει σε πολλές από τις περιπτώσεις που περιγράφει ο Freud στο «Μελέτες για την Υστερία».
Για παράδειγμα, η δυσκολία της Κατερίνας να αναπνεύσει και τα οράματα ενός τρομακτικού προσώπου που την κοιτούσε επίμονα, ήρθαν στη ζωή της αφού είδε τον πατέρα της να κακοποιεί σεξουαλικά την ξαδέλφη της.
Με πληροφοφίες από το TheConversation
