Γράφει ο Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας και Συνθετικός Ψυχοθεραπευτής, Ιωάννης Νίκου
Για ακόμα μια φορά βλέπουμε να συγκλονίζεται ο κοινωνικός ιστός της χώρας μας με αφορμή το θανατηφόρο δυστύχημα της 8χρονης στο εργοστάσιο στην περιοχή του Κερατσινίου. Πέρα από την τραγική απώλεια ενός μικρού παιδιού, αυτό που φαίνεται να σοκάρει το μεγαλύτερο ποσοστό της κοινωνίας μας είναι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες συνέβει το περιστατικό καθώς και το γεγονός ότι θα μπορούσε να αποφευχθεί.
Παρόλο που τα αίτια και οι ευθύνες που πρέπει να αποδοθούν είναι δουλειά της Ελληνικής Δικαιοσύνης και των αρμόδιων φορέων, εντούτοις δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην σκέφτηκε το γιατί να συμβεί κάτι τέτοιο και να μην αισθάνθηκε βαθειά μέσα του τον βαθμό της αδιαφορίας που δήλωνε την παρουσία του μέσα από το τραγικό αυτό συμβάν. Ίσως θα ήταν δόκιμο να καταλήξει κάποιος στο συμπέρασμα ότι ο θύτης σε αυτήν την ιστορία είναι η αδιαφορία.
Αδιαφορία που σε πρώτο βαθμό εντοπίζεται στους γονείς-φροντιστές που έχουν την ευθύνη και την επιμέλεια του παιδιού τους. Σε δεύτερο βαθμό, αδιαφορία των παρευρισκομένων και των περαστικών που βρίσκονταν ή βρέθηκαν στο μοιραίο τόπο και ίσως αν ευαισθητοποιούνταν να είχαμε άλλη κατάληξη. Και φυσικά αδιαφορία από τους θεσμούς και τα όργανα της πολιτείας, που δεν φαίνεται να ενεργοποιούνται προκειμένου να προλαμβάνονται τέτοια τραγικά περιστατικά.
Γιατί οι άνθρωποι διστάζουν να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους όταν αυτοί το έχουν ανάγκη; Τι είναι το bystander effect και γιατί στις μέρες μας το συναντάμε ολοένα και περισσότερο;
Ο όρος bystander effect ή φαινόμενο του αμέτοχου θεατή αναφέρεται στην τάση των ανθρώπων να είναι αδρανείς σε καταστάσεις υψηλού κινδύνου λόγω της παρουσίας άλλων ατόμων. Το φαινόμενο αυτό, είναι μια κοινωνική ψυχολογική θεωρία που δηλώνει ότι η πιθανότητα ενός ατόμου να βοηθήσει μειώνεται όταν υπάρχουν παθητικοί θεατές σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Οι Latané & Darley (1970) διατύπωσαν ένα μοντέλο πέντε σταδίων για να εξηγήσουν γιατί οι περαστικοί σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης μερικές φορές προσφέρουν και μερικές φορές δεν προσφέρουν βοήθεια.
Ας δουμε ποιά είναι αυτά Τα πέντε στάδια και παράλληλα να προσπαθήσουμε μέσα από αυτά να παρατηρήσουμε τα ερωτήματα που γεννώνται:
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να παρατηρήσει ότι κάτι δεν πάει καλά.
Άραγε κάνεις από όσους βρίσκονταν στο χώρο του εργοστασίου δεν παρατήρησε ότι ένα μικρό παιδί περιφερόταν εκεί, που αυτό από μόνο του θα μπορούσε ούτως ή άλλως να είναι επικίνδυνο ?
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να ορίσει αυτή την κατάσταση ως έκτακτη ανάγκη.
Αυτοί που τελικά είδαν ότι κάτι συμβαίνει στην συρόμενη πόρτα του εργοστασίου δεν σκέφτηκαν ότι κάτι δεν πάει καλά και μπορεί να προκληθεί το οποιοδήποτε πρόβλημα ?
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να αξιολογήσει πόσο προσωπικά αισθάνεται υπεύθυνος.
Σε αυτό το στάδιο , ίσως η υποκειμενική απάντηση του κάθε ατόμου που βρέθηκε στο συμβάν, να μπορεί να εξηγήσει αν μπορούμε να μιλήσουμε για το φαινόμενο του αμέτοχου θεατή. Επίσης, τα κριτήρια της αξιολόγησης της ευθύνης για το περιστατικό θα πρέπει να διερευνηθούν.
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να αποφασίσει τον καλύτερο τρόπο για να προσφέρει βοήθεια.
Άραγε μπήκε κάποιος στην διαδικασία να ενεργοποιηθεί δραστικά, βγαίνοντας από την δική του ζώνη εγωιστικής ασφάλειας, κάνοντας το οτιδήποτε ?
- Ο παρευρισκόμενος πρέπει να ενεργήσει βάσει αυτής της απόφασης.
Μιας και βλέπουμε την παντελής απουσία ενεργειών μηπως τελικά παρατηρούμε ανυπαρξία ευαισθητοποίησης άρα και απόφασης δράσης ?
Μπορούν όλοι οι άνθρωποι να βρεθούν σε καταστάσεις που δεν θα βοηθήσουν κάποιον που έχει ανάγκη, ή υπάρχει συγκεκριμένο προφίλ ανθρώπων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που πράττει έτσι;
Ερευνητές που εξέτασαν τις περιοχές του εγκεφάλου που ήταν ενεργές όταν ένας συμμετέχων ήταν μάρτυρας έκτακτης ανάγκης παρατήρησαν ότι σημειώθηκε λιγότερη δραστηριότητα στις περιοχές που διευκολύνουν τη βοήθεια.
Έτσι, η αρχική βιολογική απόκριση κάποιου σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης είναι η αδράνεια λόγω προσωπικού φόβου. Μετά από αυτόν τον αρχικό φόβο, εμφανίζεται συμπάθεια που ωθεί κάποιον να πάει να βοηθήσει το θύμα. Αυτά τα δύο συστήματα λειτουργούν σε αντίθεση. όποιο υπερισχύει του άλλου καθορίζει τη δράση που θα γίνει.
Εάν δηλαδή υπάρχει περισσότερη συμπάθεια ή ενσυναίσθηση παρά προσωπική αγωνία, ο συμμετέχων θα βοηθήσει.
Μπορεί η έλλειψη κοινωνικοποίησης λόγω κορωνοιού, να είναι η αιτία;
Η πανδημία σε συνδυασμό με τα αυστηρά μέτρα περιορισμού, έχει δημιουργήσει έναν μοναδικό συνδυασμό πρωτόγνωρου και απρόβλεπτου βιολογικού, ψυχικού και κοινωνικοοικονομικού στρεσογόνου περιβάλλοντος. Επίσης, την ίδια στιγμή και εκτός από την απειλή που βιώνουν οι άνθρωποι για την ίδια τους τη ζωή, εξαναγκάζονται σε πρωτόγνωρες συνθήκες που ορίζουν τα lockdown. Η κοινωνική αποξένωση για λόγους δημόσιας υγείας, απορρυθμίζει ένα από τα βασικά «κύτταρα» της ανθρώπινης ύπαρξης, που δεν είναι άλλο από την κοινωνικότητα.
Μοιραία, ο συνδυασμός τόσων διαφορετικών και σοβαρών στρεσογόνων παραγόντων μπορεί να οδηγήσει σε βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, τόσο άμεσες όσο και έμμεσες, δυσμενείς επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία, καθώς και στη λειτουργικότητα. Έτσι, σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα φαίνεται ότι από τη δύσκολη αυτή περίοδο ουδείς μένει αλώβητος, καθώς το… αποτύπωμα της πανδημίας στην ψυχολογία είναι -λιγότερο ή περισσότερο – βαθύ σε όλους αδιακρίτως φύλου ή ηλικίας.
Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη όσα αναφέρονται παραπάνω και ειδικότερα το συμπέρασμα ότι «όσο μεγαλύτερη είναι η προσωπική αγωνία που βιώνει ένας άνθρωπος όταν καλείται να αντιμετωπίσει μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης τόσο μικρότερη είναι η εγγενής τάση του για παροχή βοήθειας», μπορούμε να υποθέσουμε με υψηλό ποσοστό επιβεβαίωσης ότι όντως οι συνθήκες της πανδημίας έχουν σημαντική επίδραση στην διαχείριση τέτοιων καταστάσεων.
Ποιος είναι ο σωστός τρόπος να παρέμβεις, χωρίς να έχεις το άγχος ότι θα βρεθείς υπόλογος;
Παρόλο που η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα είναι ιδιαίτερα δύσκολη, εντούτοις ίσως μια ικανοποιητική απάντηση θα είναι η στροφή στον αλτρουισμό. Ο αλτρουισμός είναι το ακριβώς αντίθετο του εγωισμού. Είναι η ανιδιοτελής, αυθόρμητη και χωρίς κόστος πράξη προσφοράς ή βοήθειας σε κάποιο άλλο άτομο που φαίνεται να υποφέρει από πόνο ή ανάγκη, χωρίς να έχουμε την προσδοκία να πάρουμε κάτι σε αντάλλαγμα.
Η αλτρουιστική παρόρμηση, (πραγματικός αλτρουισμός) συνεπάγεται την αυθόρμητη παροχή βοήθειας και θεωρείται ότι προέρχεται από την ενσυναίσθηση. Η ενσυναίσθηση, μας δίνει τη δυνατότητα να μπούμε στη θέση των άλλων και να δούμε τον κόσμο με τα δικά τους μάτια. Κατά έναν τρόπο, μπορούμε να νιώσουμε τον πόνο των άλλων ανθρώπων.
Με γνώμονα λοιπόν την ενσυναίσθηση και καθοδηγητή το ερώτημα «πως θα ήθελα να μου συμπεριφερθούν εάν βρισκόμουν στην θέση του άλλου» ίσως να μπορέσει κάποιος να προχωρήσει στη ν παρέμβαση-παροχή βοήθειας με σημαντικά λιγότερο φόβο για το αν βρεθεί υπόλογος.
